Postępowanie cywilne; termin złożenia skargi o wznowienie postępowania SK 21/14
Nadmiernym obciążeniem dla adresata wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka jest pięcioletni termin na wniesienie skargi o wznowienie postępowania – stwierdził Trybunał Konstytucyjny.
22 września 2015 r. o godz. 13:00 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną B.T. dotyczącą pięcioletniego terminu na wznowienie postępowania cywilnego z powodu nieważności wynikającej z naruszenia Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
I
art. 408 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się wyroku nie pozwala żądać wznowienia postępowania z powodu nieważności wynikającej z naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, o którym ostatecznie orzekł Europejski Trybunał Praw Człowieka, jest niezgodny z art. 77 ust. 2 w związku z art. 45 ust. 1 konstytucji;
II
przepis wymieniony w części I, w zakresie tam wskazanym, traci moc obowiązującą z upływem osiemnastu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że art. 91 ust. 1 konstytucji nadał Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności szczególny status prawny. Obejmuje on zarówno przepisy gwarantujące prawa podmiotowe, jak i inne jej postanowienia, w tym art. 46 ust. 1 konwencji, który nakłada na państwa strony konwencji obowiązek przestrzegania ostatecznego wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej - ETPC) we wszystkich sprawach, w których są stronami. Obowiązek ten obejmuje zakaz kwestionowania stwierdzonego przez ETPC naruszenia praw podmiotowych oraz nakaz podjęcia pozytywnych działań w celu wykonania wyroku. Przestrzeganie art. 46 ust. 1 i art. 41 konwencji stanowi przejaw realizacji konstytucyjnej zasady związania prawem międzynarodowym (art. 9 konstytucji). Trybunał stwierdził, że wznowienie postępowania cywilnego z powodu jego nieważności, której przyczyna stanowiła zarazem naruszenie praw podmiotowych zagwarantowanych w konwencji oraz została stwierdzona prawomocnym wyrokiem ETPC, choć nie jest bezwzględnie wymagane w sprawie każdego skarżącego, stanowi jeden ze środków służących wykonaniu wyroku ETPC w rozumieniu art. 46 ust. 1 konwencji. Wznowienie postępowania cywilnego jest jednym z możliwych, co nie znaczy, że zawsze lub najbardziej właściwym środkiem wykonania wyroku. W tym zaś kontekście istotne było, że adresatem obowiązków wynikających z art. 46 ust. 1 konwencji są nie tylko organy władzy wykonawczej zobowiązane do wypłaty stosownego zadośćuczynienia (jeżeli zostało ono zasądzone), ale wszystkie organy władzy publicznej, które w ramach swych konstytucyjnych i ustawowych kompetencji zobowiązane są przestrzegać wyroku ETPC i doprowadzić do jego wykonania.
Trybunał Konstytucyjny uwzględnił stanowisko wyrażone w uchwale 7 sędziów Sądu Najwyższego o sygn. III CZP 16/10. W sentencji SN stwierdził, że ostateczny wyrok ETPC, w którym stwierdzono naruszenie art. 6 ust. 1 konwencji nie stanowi podstawy wznowienia postępowania cywilnego. Jednakże powyższa sentencja odnosi się wyłączenie do sytuacji, w której wyłączną i wystarczającą podstawę wznowienia postępowania cywilnego miałyby stanowić albo samodzielnie przepisy konwencji albo wyrok ETPC. Sentencja uchwały SN nie obejmuje natomiast innych wypadków wznowienia. Dla Trybunału istotne było, że SN w przywołanej uchwale dopuścił wznowienie postępowania cywilnego po wyroku ETPC jeżeli skarżący spełnia wymagania art. 401 i nast. k.p.c. Trybunał stwierdził, że możliwe jest wznowienie postępowania cywilnego po wyroku ETPC, jeżeli tylko stwierdzone w nim naruszenie można zakwalifikować jako jedną z ustawowych podstaw wznowienia (por. postanowienie SN o sygn. akt V CZ 104/10).
Trybunał Konstytucyjny dokonał kolejno oceny przydatności, niezbędności oraz proporcjonalności w wąskim znaczeniu art. 408 k.p.c. w zakresie wskazanym w sentencji niniejszego wyroku, jako ograniczenia konstytucyjnego prawa do sądu, w zakresie wymogu sprawiedliwie ukształtowanych procedur wnoszenia środków zaskarżenia. Zdaniem Trybunału, pięcioletni termin prekluzyjny jest rozwiązaniem przydatnym w świetle zakładanych przez prawodawcę celów. Wartością konstytucyjną uzasadniającą przydatność ograniczenia terminem prekluzyjnym skargi o wznowienie postępowania jest ochrona prawomocności orzeczeń sądowych. Przechodząc do oceny niezbędności ograniczenia Trybunał stwierdził, że prawo do wznowienia postępowania cywilnego z powodu jego nieważności wynikającej z naruszenia praw podmiotowych zagwarantowanych w konwencji oraz stwierdzonej prawomocnym wyrokiem ETPC nie może pozostać nieograniczone w czasie z uwagi na konstytucyjny nakaz ochrony praw nabytych, praw majątkowych i niemajątkowych oraz prawa do sądu.
Oceniając proporcjonalność sensu stricto zaskarżonego przepisu, Trybunał Konstytucyjny odniósł się szczegółowo do zróżnicowania - w zakresie ograniczenia pięcioletnim terminem na wniesienie skargi o wznowienie – sytuacji procesowej adresata wyroku ETPC na gruncie obowiązujących przepisów o wznowieniu postępowania w zależności od podstawy skargi (por. art. 401 i art. 403 k.p.c. na tle art. 407 i art. 408 k.p.c.). TK wziął również pod uwagę, że w państwach członkowskich Rady Europy o zbliżonej aksjologicznie i merytorycznie do polskiej regulacji procesu cywilnego, wprowadzając odrębną podstawę wznowienia postępowania cywilnego, gdy taka potrzeba wynika z ostatecznego wyroku ETPC, przewidziano również odrębną regulację terminu na wniesienie skargi o wznowienie. Oceniając proporcjonalność sensu stricto zaskarżonego przepisu Trybunał stwierdził też, że wznowienie postępowania cywilnego stanowi konkurencyjny względem odpowiedzialności odszkodowawczej za niezgodne z prawem orzeczenie sądu cywilnego środek wykonania wyroku ETPC. W obowiązującym stanie prawnym możliwe są zaś sytuacje, w których wyrok ETPC nie będzie mógł zostać efektywnie wykonany w procesie sądowego stosowania prawa ani w procedurze skargi o wznowienie postępowania, ani w procedurze odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa. Uwzględniając poglądy wyrażone w wyroku o sygn. SK 14/05 oraz zróżnicowanie w zakresie biegu terminów przedawnienia roszczeń odszkodowawczych Trybunał stwierdził, że nadmiernym obciążeniem dla adresata wyroku ETPC jest pięcioletni termin na wniesienie skargi o wznowienie postępowania.
O niekonstytucyjności normy w niniejszej sprawie przesądziło naruszenie wymogu proporcjonalności sensu stricto ograniczenia konstytucyjnego prawa. Wyrok Trybunału nie podważa przydatności i niezbędności pięcioletniego terminu na wniesienie skargi o wznowienie postępowania cywilnego. Trybunał Konstytucyjny stwierdził jedynie, że w wypadku, o którym mowa w sentencji niniejszego wyroku, pięcioletni ustawowy termin prekluzyjny stanowi rozwiązanie nadmiernie obciążające adresata wyroku ETPC. Stanowisko Trybunału nie stoi na przeszkodzie wprowadzeniu przez prawodawcę innego mechanizmu ograniczenia w czasie skargi o wznowienie postępowania cywilnego wnoszonej z powodu wskazanego w sentencji niniejszego wyroku. Trudno byłoby bowiem opowiedzieć się za dopuszczalnością wznawiania postępowań sądowych po upływie kilkudziesięciu lat od ich zakończenia, gdyż prowadziłoby to do radykalnego podważenia wartości, jakimi są stabilność sytuacji prawnej podmiotów prawa czy stabilność prawomocnych orzeczeń. W opinii Trybunału Konstytucyjnego, zadanie ustawodawcy może polegać w tym wypadku na ustaleniu odpowiedniego terminu na wniesienie skargi o wznowienie postępowania cywilnego albo innego mechanizmu jego liczenia tak, aby nie kolidował z innymi zasadami i wartościami wskazywanymi przez konstytucję. Niniejszy wyrok nie odnosił się natomiast w żadnej mierze do oceny przydatności, niezbędności i proporcjonalności pięcioletniego terminu na wniesienie skargi o wznowienie postępowania cywilnego z innego powodu niż wskazany w sentencji.
Rozprawie przewodniczył wiceprezes TK Stanisław Biernat, sprawozdawcą był sędzia TK Stanisław Rymar.