Odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa; naprawienie szkody; odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem

Celem zaskarżonego art. 417¹ § 2 kodeksu cywilnego jest przede wszystkim ochrona konstytucyjnych wolności i praw. Dlatego też sąd stosując go powinien każdorazowo ustalać, czy niezgodne z prawem prawomocne orzeczenie nie stanowi źródła naruszenia praw konstytucyjnych – stwierdził Trybunał Konstytucyjny.

27 października 2015 r. o godz. 9:00 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną A. P. dotyczącą odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem (naprawienie szkody).

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 417¹ § 2 zdanie pierwsze ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, rozumiany w ten sposób, że naprawienia szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia sądu cywilnego można żądać po stwierdzeniu jego oczywistej i rażącej niezgodności z prawem, która ma zarazem charakter obiektywny, jest zgodny z art. 77 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji.

Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.

Punktem wyjścia rozważań Trybunału Konstytucyjnego było ugruntowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko, że niezgodność orzeczenia sądowego z prawem, w rozumieniu art. 417¹ § 2 zdanie pierwsze kodeksu cywilnego, rodząca odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa, winna mieć kwalifikowany charakter. Trybunał uznał, że takie rozumienie przesłanki niezgodności z prawem stanowi ograniczenie konstytucyjnego prawa podmiotowego wynikającego z art. 77 ust. 1 konstytucji. Ocena konstytucyjności w niniejszej sprawie została zatem dokonana z uwzględnieniem zasady proporcjonalności (art. 31 ust. 3 konstytucji).

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że pojęcie niezgodności z prawem, o którym mowa w art. 77 ust. 1 konstytucji ma charakter autonomiczny i jednolity na poziomie konstytucyjnym dla wszystkich wypadków wyrządzenia szkód przez niezgodne z prawem działanie organów władzy publicznej. Oznacza zaprzeczenie zachowaniu nakazanemu albo zakazanemu przez normy prawne dekodowane z aktów tworzących konstytucyjny system źródeł prawa (art. 87-94 konstytucji). Tym samym nie może być interpretowane przez pryzmat lub przez odpowiednie odesłanie do zbliżonych merytorycznie albo językowo tożsamych pojęć zawartych w aktach o niższej mocy prawnej niż konstytucja. Jednocześnie Trybunał stwierdził, że z uwagi na specyfikę procesu sądowego stosowania prawa, przesłanka niezgodności z prawem, o której mowa w art. 77 ust. 1 konstytucji, może podlegać ustawowym ograniczeniom. TK podtrzymał swój pogląd wyrażony w wyrokach SK 77/06 oraz SK 4/11, że wypracowane w orzecznictwie sądowym węższe rozumienie niezgodności z prawem znajduje konstytucyjne uzasadnienie.

Odnosząc się do problemu przydatności zaskarżonego ograniczenia prawa konstytucyjnego, Trybunał wziął pod uwagę, że realizacja konstytucyjnego prawa do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organów władzy publicznej wymaga stworzenia efektywnych mechanizmów umożliwiających dochodzenie szkód wyrządzonych przez niezgodne z prawem prawomocne orzeczenia sądowe, ale jednocześnie rozwiązania nie mogą abstrahować od takich wartości konstytucyjnych jak ochrona zaufania jednostki do państwa i prawa oraz pewność prawa. Uwikłanie prawomocnych orzeczeń sądów powszechnych w wieloletni spór o ich zgodność z prawem niezależnie od rangi naruszenia, nawet dla potrzeb wyłącznie postępowania odszkodowawczego, podważałoby zewnętrzne przekonanie o sprawiedliwości orzeczenia. Wprowadzenie zaskarżonej regulacji umożliwia tymczasem wyeliminowanie pola spekulacji o prawomocnych orzeczeniach, które szkodziłoby zaufaniu publicznemu oraz podważałoby autorytet władzy sądowniczej.

Odnosząc się do problemu niezbędności ograniczenia prawa z art. 77 ust. 1 konstytucji, Trybunał stwierdził, że oceniane ograniczenie uzasadnione jest ochroną sądowego wymiaru sprawiedliwości, który stanowi niezbędną gwarancję zachowania porządku publicznego,  o którym mowa w art. 31 ust. 3 konstytucji. Nie każda różnica w sądowej interpretacji prawa uzasadnia powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa. Ponadto zaskarżony przepis Trybunał uznał za niezbędny do ochrony niezawisłości sędziowskiej (art. 178 konstytucji), a pośrednio za służący ochronie prawa do sądu (art. 45 ust. 1 konstytucji).

Oceniając proporcjonalność sensu stricto zaskarżonej regulacji Trybunał stwierdził, że art. 417¹ § 2 zdanie pierwsze k.c., w zakresie wskazanym w sentencji, nie stanowi nieproporcjonalnego ograniczenia konstytucyjnego prawa do wynagrodzenia szkody, o którym mowa w art. 77 ust. 1 konstytucji, gdyż przedmiotowo istotna przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez wydanie orzeczenia sądowego, ma charakter obiektywny. Stosowane w tym kontekście w orzecznictwie sądowym i doktrynie pojęcia (m.in. kwalifikowanej, oczywistej lub rażącej niezgodności z prawem) pełnią funkcję wyłącznie opisową i nie wprowadzają elementu subiektywnej oceny orzeczenia lub orzekania, z którym strona postępowania cywilnego wiąże powstanie szkody. Niezgodność z prawem, w rozumieniu art. 77 ust. 1 konstytucji oraz operacjonalizujących go przepisów ustawowych sama w sobie ma charakter obiektywny oraz  niestopniowalny i tym różni się w szczególności od zawinienia, które podlega stopniowaniu.

Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że przesłanki zastosowania art. 417¹ § 2 muszą być zawsze interpretowane w związku z konkretną sprawą rozpoznawaną przez sąd. Trybunał Konstytucyjny jako sąd prawa nie dokonuje tego rodzaju interpretacji. Również w sprawie skarżącego Trybunał nie dokonał oceny wydanych w stosunku do niego orzeczeń. Trybunał podkreślił jednak, że prawo do odszkodowania za niezgodne z prawem orzeczenie sądu powstaje wtedy, gdy niezgodność ta ma charakter  obiektywny. Z obiektywnym charakterem niezgodności mamy do czynienia w szczególności wtedy, gdy orzeczenie sądu prowadzi do naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw człowieka. W takim przypadku należy uznać, że mamy do czynienia z niezgodnością o charakterze oczywistym i rażącym.

Trybunał wskazał, że art. 417¹ § 2 k.c. stanowi konkretyzację art. 77 ust. 1 konstytucji, który to przepis stanowi z kolei środek ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Dokonując wykładni art. 417¹ § 2 k.c. w zgodzie z art. 77 ust. 1 konstytucji, należy brać pod uwagę, że celem zaskarżonego przepisu jest przede wszystkim ochrona konstytucyjnych wolności i praw. Dlatego też sąd, stosując wskazany przepis k.c., powinien każdorazowo ustalać, czy niezgodne z prawem prawomocne orzeczenie nie stanowi źródła naruszenia praw konstytucyjnych.

Rozprawie przewodniczył sędzia TK Piotr Tuleja, sprawozdawcą był sędzia TK Stanisław Rymar.