Ustawa o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób K 6/14
15 listopada 2016 r. o godz. 9.00 Trybunał Konstytucyjny rozpozna połączone wnioski i pytania prawne Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznika Praw Obywatelskich, Sądu Okręgowego w Lublinie I Wydział Cywilny, Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Wydział I Cywilny dotyczące ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób.
To nowy termin rozprawy, która miała odbyć się 10 listopada 2016 r. o godz. 9.00.
Trybunał Konstytucyjny orzeknie w sprawie zgodności:
I. 1) art. 14 ust. 3 ustawy z dnia 22 listopada 2013 roku o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób – z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji,
2) art. 19 ust. 3 powyższej ustawy z art. 42 ust. 1 w związku z art. 2 konstytucji,
3) art. 11 i art. 14 ust. 1 powyższej ustawy z art. 2 i art. 41 ust. 1 konstytucji;
II. 1) art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 22 listopada 2013 roku o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób w zakresie, w jakim określa, że ustawa reguluje postępowanie wobec osób, które odbywają prawomocnie orzeczoną karę pozbawienia wolności, wykonywaną w systemie terapeutycznym z art 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji;
2) art. 9 w związku z art. 1 pkt 2 i 3 powyższej ustawy w zakresie, w jakim nie określa terminu wydania w postępowaniu wykonawczym opinii psychiatrycznej i psychologicznej o stanie zdrowia stanowiącej następnie podstawę wniosku dyrektora zakładu karnego do właściwego sądu o uznanie osoby, której dotyczy wniosek, za osobę stwarzającą zagrożenie z art. 2 i art. 41 ust. 1 konstytucji;
3) art. 14 ust. 2 i 3 powyższej ustawy z art. 2 konstytucji oraz z art. 41 ust. 1 konstytucji;
4) art. 23 ust. 2 powyższej ustawy z art. 47 i art. 49 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji;
5) art. 25 powyższej ustawy w zakresie, w jakim nie określa zasad postępowania terapeutycznego, jakim zostaje objęta osoba umieszczona w Ośrodku z zasadą zaufania obywateli do państwa i prawa wynikającą z art. 2 konstytucji;
6) art. 46 ust. 1 oraz art. 47 ust. 2 powyższej ustawy w zakresie, w jakim nie przewidują sporządzenia tożsamych opinii biegłych, jak opinie wymagane w celu umieszczenia w Ośrodku, z art. 2 i art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji;
III. 1) art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 22 listopada 2013 roku o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób z art. 2 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 w związku z art. 41 ust. 1 i 2 oraz art. 42 konstytucji,
2) art. 9 powyższej ustawy z art. 2 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 w związku z art. 41 ust. 1 i 2 konstytucji,
3) art. 11 powyższej ustawy z art. 2 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 w związku z art. 41 ust. 1 i 2 konstytucji,
4) art. 14 ust. 1-4 powyższej ustawy z art. 2 w związku z art. 31 ust. 1 i 3, w związku z art. 41 ust. 1 i 2, w związku z art. 42 ust.3, w związku z art. 45 ust. 1 konstytucji,
5) art. 24 ust. 1, 3, 4 powyższej ustawy z art. 176 ust. 1 konstytucji,
6) art. 32 ust. 1 w związku z art. 46 i art. 47 ust. 1 powyższej ustawy z art. 41 ust. 1 i 2 w związku z art. 176 ust. 1 konstytucji;
IV. 1) art. 1 ustawy z dnia 22 listopada 2013 roku o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji,
2) art. 14 ust. 2 i 3 powyższej ustawy z art. 41 ust. 1 i 42 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 konstytucji,
3) art. 15 ust. 1 zdanie pierwsze powyższej ustawy z art. 177 konstytucji.
Ad I. Prezydent RP wskazał, że zamiar wprowadzenia w postępowaniu wykonawczym postpenalnego środka izolacyjnego w związku z zaburzeniami psychicznymi występującymi u sprawcy wzbudzał wątpliwości w trakcie prac legislacyjnych. Projektodawca wskazywał wówczas na konieczność detencji osób skazanych na karę śmierci, którym w drodze ustawy z dnia 7 grudnia 1989 r. o amnestii zamieniono tę karę na karę 25 lat pozbawienia wolności.
Wnioskodawca stwierdził, że umieszczenie na podstawie art. 14 ust. 3 kwestionowanej ustawy w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym (dalej: Ośrodek) bez wątpienia stanowi najsurowszą formę ingerencji w wolność osobistą jednostki, ponieważ całkowicie ją znosi. Tym samym instytucja ta podlega reżimowi art. 41 ust. 1 konstytucji. Ponadto jest oczywiste, że we współczesnym społeczeństwie nie mogą istnieć prawa i wolności jednostki o charakterze absolutnym, bo konieczności życia publicznego i wzgląd na prawa i wolności innych osób wymagają od każdego poddania się określonym ograniczeniom.
Prezydent podniósł, że ustawodawca, decydując się na wprowadzenie do systemu prawa instytucji związanych ze stosowaniem środków przymusu, a takim jest przymusowe umieszczanie w specjalnym ośrodku izolacyjnym, powinien brać pod uwagę nie tylko konieczność zapewnienia ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego, lecz także określone skutki związane z ich stanowieniem, zarządzaniem i wykonywaniem.
Zdaniem Prezydenta RP, stopień dolegliwości nowego środka postpenalnego dla osoby nim objętej może być porównywalny, jeśli nie tożsamy z karą pozbawienia wolności, która de facto została wykonana, a bezterminowe umieszczenie sprawcy przestępstwa (w tym także przestępstwa o charakterze seksualnym) w zakładzie zamkniętym już po odbyciu przez niego kary pozbawienia wolności, niesie za sobą ryzyko przekształcenia pobytu w tym zakładzie w długotrwałą, a nawet dożywotnią izolację. Trudno znaleźć uzasadnienie dla takiego rozwiązania, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że już sama kara pozbawienia wolności stanowi dla skazanego dotkliwą dolegliwość. Postpenalny środek zabezpieczający, wykonywany po odbyciu tej kary, może więc być postrzegany w kategoriach podwójnego ukarania za ten sam czyn, czy też podwójnej stygmatyzacji sprawcy, co zdaniem Prezydenta RP może być niezgodne z konstytucją. W ocenie Prezydenta RP kwestionowany przepis naruszać może zakaz retroaktywności, który ma charakter bezwzględny i znajdujący oparcie w wiążących Polskę umowach międzynarodowych.
Prezydent RP oceniając zgodność art. 11 i art. 14 ust. 1 kwestionowanej ustawy z konstytucją, stwierdził, że przymusowe umieszczenie osoby stwarzającej zagrożenie w Ośrodku stanowi pozbawienie wolności i tym samym spełniać powinno wymogi określone w art. 41 ust. 1 konstytucji. Konieczność ochrony podstawowych praw i wolności wymaga również, by przepisy określające sposób postępowania organu wkraczającego w sferę praw podstawowych odpowiadały standardom demokratycznego państwa prawnego. Ponadto przepisy regulujące procedurę dotyczącą nadawania statusu osoby stwarzającej zagrożenie są przepisami, na podstawie których możliwe jest ograniczenie korzystania z konstytucyjnych wolności i dlatego muszą w szczególny sposób spełniać wymagania poprawnej legislacji.
Prezydent RP stwierdził, że przepis określający przedmiot opinii biegłych psychiatrów (psychologa, seksuologa), w szczególności obowiązek sporządzenia prognozy co do przyszłego postępowania osoby objętej przepisami ustawy, może naruszać konstytucyjną zasadę prawidłowej legislacji, a także - poprzez skutki jakie wywołuje w sferze wolności osobistej - art. 41 ust. 1 konstytucji.
Ad II. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich zakładany przez projektodawcę podstawowy cel w postaci stosowania ustawy do sprawców jedynie najgroźniejszych przestępstw nie został zrealizowany. Z art. 1 pkt 1 kwestionowanej ustawy wynika, że znajduje ona zastosowanie do każdej osoby, która odbywa prawomocnie orzeczoną karę pozbawienia wolności, wykonywaną w systemie terapeutycznym, o ile spełnia ona także pozostałe przesłanki ustawowe.
W ocenie Rzecznika art. 1 pkt 1 kwestionowanej ustawy w zakresie, w jakim określa, że ustawa reguluje postępowanie wobec osób, które odbywają prawomocnie orzeczoną karę pozbawienia wolności, wykonywaną w systemie terapeutycznym, nie spełnia kryterium dostatecznej precyzji.
Rzecznik, stwierdził, że art. 9 w zw. z art. 1 pkt 2 i 3 ustawy w zakresie, w jakim nie określa terminu wydania w postępowaniu wykonawczym opinii psychiatrycznej i psychologicznej o stanie zdrowia stanowiącej następnie podstawę wniosku dyrektora zakładu karnego do właściwego sądu o uznanie osoby, której dotyczy wniosek, za osobę stwarzającą zagrożenie, jest niezgodny z konstytucyjną zasadą poprawnej legislacji. Rezygnując z uregulowania tej materii w ustawie ustawodawca pozostawił bowiem zbyt dużą swobodę decyzyjną organom stosującym przepisy prawa, które to przepisy ze swojej natury stanowią przecież nadzwyczajne rozwiązanie w polskim systemie prawnym, mianowicie umożliwiają prewencyjne ograniczenie bądź pozbawienie wolności osobistej. Przepisy te powinny więc być konstruowane z maksymalną precyzją.
Rzecznik wskazuje, że przepisy art. 14 ust. 2 i 3 kwestionowanej ustawy nie spełniają między innymi wymogów z art. 41 ust. 1 konstytucji, ponieważ nie zawierają precyzyjnych narzędzi pozwalających zarówno biegłym, a następnie sądowi w oparciu o opinie tych biegłych, na wytyczenie granicy pomiędzy wysokim a bardzo wysokim prawdopodobieństwem popełnienia określonych rodzajowo przez ustawę czynów zabronionych. Nie jest to zaś kwestia techniczna, skoro tak przeprowadzona delimitacja decyduje o ograniczeniu wolności osobistej bądź o jej pozbawieniu.
Ingerencja w prawo do prywatności oraz wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się została uzależniona nie od stopnia zagrożenia chronionych konstytucyjnie dóbr, lecz od tego, kto stanowi zagrożenie dla tych dóbr. W istocie więc ustawodawca nie dokonał w tym zakresie ważenia dóbr podlegających ograniczeniu i dóbr podlegających ochronie w wyniku tego ograniczenia. Jest to istotne odstępstwo od dotychczas przyjętej w systemie prawa reguły, że kontrola operacyjna jest stosowana jedynie w celu zapobieżenia popełnieniu poważnych przestępstw.
Rzecznik podkreślił, że art. 23 ust. 2 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. w sposób nieproporcjonalny ogranicza prawo do ochrony życia prywatnego oraz wolność komunikowania się i prawo do ochrony tajemnicy komunikowania się, ponieważ wkroczenie w te konstytucyjnie chronione sfery następuje nie tylko w celu zapobieżenia popełnieniu przestępstwa, lecz także w celu weryfikacji informacji udzielanych przez osobę objętą nadzorem prewencyjnym oraz informacji uzyskanych w wyniku czynności operacyjno - rozpoznawczych; waga dobra naruszanego w wyniku takiej ingerencji jest większa niż waga dobra chronionego. Ponadto ingerencja w prawo do prywatności oraz wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się następuje nie ze względu na potencjalny stopień zagrożenia wolności i praw innych osób, porządku publicznego czy też moralności publicznej, lecz z uwagi na to, kto może być potencjalnym naruszycielem tych dóbr. Cel stosowania kontroli operacyjnej wykracza poza deklarowany zakres stosowania ustawy.
Art. 25 kwestionowanej ustawy w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich stanowi pozorne uregulowanie, bez szerszego odniesienia się do zagadnienia terapii, jej form, podmiotów ją prowadzących. Brak jasnych oraz precyzyjnych uregulowań ustawy odnośnie postępowania terapeutycznego prowadzonego w Ośrodku powoduje, że powstają zasadnicze wątpliwości co do realizowania tam jakichkolwiek świadczeń zdrowotnych, które można nazwać psychoterapeutycznymi. Art. 25 kwestionowanej ustawy powinien zatem zdecydowanie szerzej odnosić się do terapii, zakresu i sposobu prowadzonych oddziaływań terapeutycznych. Osoba, która zostaje umieszczona w Ośrodku powinna w oparciu o przepisy ustawy móc przewidzieć, jakim oddziaływaniom, będzie poddawana, z czym wiąże się jej pobyt w Ośrodku. W związku z tym, przepis ten w kwestionowanym zakresie jest niezgodny z zasadą zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa.
Ponadto Rzecznik zaznaczył, że przyjęte przez ustawodawcę w art. 46 ust. 1 i art. 47 ust. 2 ustawy rozwiązania prowadzą do tego, że rozstrzygając po raz kolejny o wolności osobistej jednostki sąd nie musi już odwoływać się do tak szerokiego zakresu wiedzy specjalistycznej jak to ma miejsce w przypadku orzekania pierwotnego, tj. orzekania o umieszczeniu w Ośrodku.
Ad III. Sąd Okręgowy w Lublinie I Wydział Cywilny wskazał, że lakoniczność regulacji art. 2 kwestionowanej ustawy w przedmiocie zakresu stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego budzi wątpliwość, co do zgodności z art. 2 konstytucji w zakresie, w jakim nie wyłącza wprost normy art. 523 zd. 2 k.p.c. Niewyłączenie bowiem tego przepisu powoduje, że wnioskujący dyrektor jednostki penitencjarnej potencjalnie może, bez żadnych ograniczeń temporalnych, wnosić o zmianę postanowienia sądu, w postępowaniu, w którym nie uwzględniono jego wniosku, powołując się na niesprecyzowane ustawowo zmiany okoliczności co jest niezgodne z konstytucją.
Zdaniem sądu pytającego, nawet kategoryczne i jednoznacznie pozytywne wyniki terapii skazanego nie zwalniają dyrektora jednostki penitencjarnej z obowiązku/możności złożenia stosownego wniosku, w oparciu choćby o treść opinii sporządzonej przed rozpoczęciem odbywania kary przez skazanego w systemie terapeutycznym, a sądu od każdoczesnego nadania biegu takiemu wnioskowi, nie wyłączając przymusowej obserwacji psychiatrycznej uczestnika postępowania cywilnego. Tylko po sporządzeniu opinii przez biegłych i po przeprowadzeniu rozprawy sąd może wydać postanowienie negatywne.
Niezgodności art. 24 ust. 1, 3 i 4 z art. 176 ust 1 konstytucji sąd pytający upatruje w tym, że nie przewidują one możliwości zaskarżenia żadnym środkiem odwoławczym postanowień sądu rozstrzygających o wnioskach uczestników w przedmiocie uchylenia nadzoru prewencyjnego, wydawanych w ramach postępowania wykonawczego w sprawach zainicjowanych przez dyrektora zakładu karnego, w trybie art. 9 kwestionowanej ustawy, co jednocześnie oznacza, że sąd nie jest zobligowany do ich uzasadnienia.
Ad. IV. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu zauważa, że wskazane w art. 1 kwestionowanej ustawy przesłanki tworzą bardzo szeroki krąg podmiotów, które mogą nią być objęte i nie zawierają jakiejkolwiek konkretyzacji, która pozwalałyby na prawidłowe a nie intuicyjne stosowanie przepisów ustawy.
Sąd pytający stwierdził, że w art. 14 ust. 2 i 3 kwestionowanej ustawy użyte zostały typowe zwroty niedookreślone: wysokie i bardzo wysokie prawdopodobieństwo, które po pierwsze pozwalają na zastosowanie wobec osoby objętej postępowaniem opartym na przepisach ustawy ograniczenia lub pozbawienia wolności osobistej, po drugie pozwalają na różnicowanie stosowanych środków, co w ocenie sądu pytającego jest niezgodne z konstytucją.
Art. 15 ust. 1 kwestionowanej ustawy w sposób sprzeczny w konstytucją nakłada na sąd obowiązek wystawiania swego rodzaju świadectw charakterologicznych nie wyjaśniając, jak sąd ma to zrobić, by orzekać w sposób odpowiadający konstytucyjnemu pojęciu sprawowania wymiaru sprawiedliwości, a nie sprowadzać orzekanie do akceptacji lub nie opinii biegłych stanowiących rodzaj prognozy i niemożliwych do weryfikacji, co do których to opinii nie dano sądowi nawet możliwości zarządzenia sporządzenia ich po obserwacji w zakładzie psychiatrycznym – wskazuje sąd pytający.
Przewodniczącym składu orzekającego będzie wiceprezes TK Stanisław Biernat, sprawozdawcą będzie prezes TK Andrzej Rzepliński.