Orzekanie przez referendarza sądowego w przedmiocie ustanowienia w postępowaniu cywilnym pełnomocnika z urzędu SK 97/19
15 kwietnia 2021 r. o godz. 10:30 Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie w sprawie połączonych skarg konstytucyjnych J. C. dotyczących zasad orzekania o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu w postępowaniu cywilnym.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 117 § 5 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 1575, ze zm.) w zakresie, w jakim uzależnia uwzględnienie wniosku strony o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego od oceny sądu, czy udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie jest potrzebny, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto Trybunał postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło większością głosów.
Zdania odrębne od wyroku zgłosili: sędzia TK Krystyna Pawłowicz i sędzia TK Michał Warciński.
Rozpoznane skargi konstytucyjne dotyczyły dwóch osobnych problemów związanych z orzekaniem w postępowaniu cywilnym o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu. Po pierwsze, skarżący zakwestionował dopuszczalność uzależnienia decyzji o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu od stwierdzenia przez sąd potrzeby udziału adwokata lub radcy prawnego w sprawie. Kwestię tę reguluje art. 117 § 5 zdanie pierwsze k.p.c., zgodnie z którym sąd uwzględni wniosek osoby fizycznej o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny. Zdaniem skarżącego, przepis ten – z uwagi na niedookreślony i ocenny charakter przesłanki – narusza standard prawa do sądu poprzez ograniczenie osobom ubogim dostępu do profesjonalnej pomocy prawnej. Po drugie, skarżący zakwestionował dopuszczalność przekazania referendarzom sądowym kompetencji w zakresie rozpoznawania wniosków o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Zgodnie z art. 123 § 2 k.p.c., postanowienie o ustanowieniu albo odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego może wydać także referendarz sądowy. W takim wypadku, stosownie do art. 39823 § 2 zdanie drugie k.p.c. w dawnym brzmieniu (obecnie: art. 39823 § 3 zdanie pierwsze k.p.c.), sąd rozpoznaje skargę na postanowienie referendarza sądowego o odmowie ustanowienia pełnomocnika z urzędu, działając jako sąd drugiej instancji. Zdaniem skarżącego, sprawa o ustanowienie pełnomocnika z urzędu powinna zostać pozostawiona do wyłącznej kognicji sądów i podlegać rozpoznaniu w dwuinstancyjnej procedurze sądowej.
Trybunał nie podzielił stanowiska skarżącego, że uzależnienie decyzji o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu od stwierdzenia przez sąd potrzeby jego udziału w sprawie narusza konstytucyjne standardy prawa do sądu. Trybunał zwrócił uwagę na to, że koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu ponosi, co do zasady, Skarb Państwa. Wszelkie wydatki z budżetu państwa powinny być dokonywane w sposób celowy i oszczędny, co bezpośrednio wynika z konstytucyjnego nakazu dbałości o równowagę finansów publicznych. Konieczność ochrony równowagi budżetowej wymaga nieraz ustanowienia ograniczeń zakresu wsparcia socjalnego udzielanego przez państwo osobom ubogim, również w odniesieniu do ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy uprawnej udzielonej z urzędu przez profesjonalnych pełnomocników w postępowaniach przed sądami. Trybunał podkreślił przy tym, że celowe i oszczędne wydatkowanie środków publicznych przeznaczonych na pokrycie kosztów wymiaru sprawiedliwości jest warunkiem sprawnego funkcjonowania sądów. Z tego punktu widzenia powierzenie sądom (lub urzędnikom sądowym – referendarzom sądowym) kompetencji w zakresie oceny potrzeby udziału profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu cywilnym, a zatem potrzeby zaangażowania środków publicznych na pokrycie kosztów nieopłaconej przez stronę pomocy prawnej udzielonej z urzędu, stanowi adekwatny i konieczny środek kontroli racjonalności gospodarowania zasobami finansowymi państwa przeznaczonymi na wymiar sprawiedliwości. Ponadto, uzależnienie ustanowienia pełnomocnika z urzędu od stwierdzenia potrzeby jego udziału w sprawie pozwala w sposób proporcjonalny wyważyć, z jednej strony, interes indywidualny (polegający na uzyskaniu profesjonalnej pomocy prawnej w toku postępowania cywilnego przez osobę, dla której zaangażowanie adwokata lub radcy prawnego z wyboru oznaczałoby uszczerbek utrzymania koniecznego jej i jej rodziny) oraz, z drugiej strony, interes publiczny (przejawiający się w celowym i oszczędnym wydatkowaniu środków publicznych, będącym warunkiem zachowania równowagi budżetowej państwa). Trybunał odnotował jednocześnie, że w orzecznictwie sądowym wypracowane zostały czytelne kryteria oceny, czy zachodzi potrzeba udziału profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu przed sądem cywilnym, wymagające uwzględnienia stopnia skomplikowania sprawy pod względem faktycznym lub prawnym i ewentualnej nieporadności strony w podejmowaniu samodzielnie decyzji procesowych.
Ze względów formalnych Trybunał nie mógł merytorycznie rozpoznać zarzutów skarżącego dotyczących przekazania referendarzom sądowym kompetencji w zakresie podejmowania decyzji o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu. Zarzuty te nie zostały bowiem dostatecznie sprecyzowane. Skarżący nie przedstawił argumentów wyjaśniających, dlaczego konstytucyjne standardy prawa do sądu miałyby wykluczać możliwość ustawowego przekazania urzędnikowi sądowemu kompetencji w zakresie podejmowania decyzji o ustanowieniu adwokata lub radcy prawnego dla strony zwolnionej od kosztów sądowych w całości lub w części. Jednocześnie Trybunał przypomniał swój pogląd wyrażony we wcześniejszych orzeczeniach, że przekazanie referendarzom sądowym niektórych kompetencji sądów niepolegających bezpośrednio na sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości nie budzi, co do zasady, wątpliwości konstytucyjnych.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski – przewodniczący, sędzia TK Piotr Pszczółkowski – sprawozdawca, sędzia TK Krystyna Pawłowicz, sędzia TK Stanisław Piotrowicz oraz sędzia TK Michał Warciński.