Spór kompetencyjny między Prezydentem RP a Sądem Najwyższym Kpt 1/17
9 maja 2023 r. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Marszałka Sejmu RP dotyczący sporu kompetencyjnego między Prezydentem RP a Sądem Najwyższym.
Trybunał Konstytucyjny postanowił rozstrzygnąć spór kompetencyjny pomiędzy Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej a Sądem Najwyższym w ten sposób, że:
1) na podstawie art. 139 w związku z art. 144 ust. 3 pkt 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, prawo łaski jest wyłączną i niepodlegającą kontroli kompetencją Prezydenta RP wywołującą ostateczne skutki prawne,
2) Sąd Najwyższy nie ma kompetencji do sprawowania kontroli ze skutkiem prawnym wykonywania kompetencji Prezydenta RP, o której mowa w punkcie 1.
Orzeczenie zapadło większością głosów.
1. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że spór pomiędzy Sądem Najwyższym (dalej: SN) i Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: Prezydent) polegał na kwestionowaniu przez SN działań Prezydenta w zakresie wykonanej konstytucyjnej kompetencji, jaką jest prawo łaski, poprzez ocenę i kontrolę skuteczności zastosowania prawa łaski. SN dokonał tego w uchwale z 31 maja 2017 r., sygn. akt I KZP 4/17 (OSNKW 2017, nr 7, poz. 37; dalej: uchwała SN). SN wskazał bowiem w uchwale, kiedy można stosować prawo łaski oraz kiedy akt Prezydenta nie będzie mógł być za taki uznany. Takie czynności SN noszą znamiona nadużycia kompetencji, wkraczając tym samym w kompetencje Prezydenta.
Odwołując się do wyroku TK z 17 lipca 2017 r., sygn. K 9/17 (OTK ZU 48/A/2018, cz. III, 5.3), Trybunał Konstytucyjny potwierdził, że „stosowanie przez Prezydenta prawa łaski w postaci abolicji indywidualnej jest dopuszczalne”. Prezydent RP „może skorzystać z prawa łaski w każdym czasie, bez konieczności wyczekiwania na wypełnienie się wszystkich formuł przewidzianych w procedurze karnej. Konstytucja w tej mierze nie przewiduje bowiem żadnych ograniczeń, które ustanawiałyby zasady, od spełniania których uzależniona byłaby możliwość, a tym samym skuteczność, wydania aktu łaski”. Wobec powyższego nie ma przeszkód, aby zastosować akt łaski w postaci abolicji indywidualnej wobec osoby niewinnej, której zostały już postawione konkretne zarzuty bądź wobec której zapadł wyrok, ale jeszcze nieprawomocny.
Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że stosowanie prawa łaski jest osobistym, dyskrecjonalnym uprawnieniem Głowy Państwa. Prezydent posiada pełną swobodę w decydowaniu o kryteriach stosowania tego prawa, nie ma obowiązku uzasadniania aktu łaski, a wydany akt jest ostateczny, trwały i niewzruszalny. Nie podlega modyfikacji nawet ze strony wydającego go Prezydenta (chyba, że zmiana byłaby korzystna dla ułaskawionego, albo akt łaski został pozyskany w wyniku przestępstwa lub wprowadzenia Głowy Państwa w błąd). Dla swej ważności nie wymaga nawet zgody osoby ułaskawionej.
2. Zgodnie z art. 175 ust. 1 Konstytucji „wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe”, a zgodnie z art. 183 ust. 1 Konstytucji, „Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania”. W świetle powyższych przepisów SN, poza sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości w ścisłym znaczeniu, czyli poza rozstrzyganiem konkretnych sporów prawnych w sprawach indywidualnych, posiada też prawo do sprawowania nadzoru judykacyjnego, którego istotnym elementem jest określanie kierunków i treści orzecznictwa sądów. Ta „wyjątkowa kompetencja prawodawcza SN, wykonywana w ramach narzędzi nadzoru judykacyjnego, wyklucza wydawanie uchwał abstrakcyjnych nierespektujących hierarchicznej zgodności konstytucyjnego systemu źródeł prawa. Do celów takiego nadzoru należy, co oczywiste, usuwanie sprzeczności w sądowej wykładni prawa, ale przede wszystkim służy on przestrzeganiu prawa przez wszystkie sądy podlegające nadzorowi SN w zakresie orzekania. Podważanie konstytucyjnej prerogatywy Prezydenta przez akt prawny służący nadzorowi judykacyjnemu obraża zatem art. 183 ust. 1 Konstytucji w samej jego istocie, świadcząc również o przekroczeniu przez SN kompetencji przyznanej w Konstytucji” (wyrok TK z 20 kwietnia 2020 r, sygn. U 2/20).
Tymczasem w uchwale SN, określone zostały granice podmiotowe i przedmiotowe stosowania prawa łaski przysługującego na podstawie art. 139 Konstytucji wyłącznie Prezydentowi. SN dokonał wykładni przepisów konstytucyjnych i w pewien sposób ocenił zgodność tych przepisów z Konstytucją. Stwierdził bowiem, że:
„I. Prawo łaski jako uprawnienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej określone w art. 139 zdanie pierwsze Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, może być realizowane wyłącznie wobec osób, których winę stwierdzono prawomocnym wyrokiem sądu (osób skazanych). Tylko przy takim ujęciu zakresu tego prawa nie dochodzi do naruszenia zasad wyrażonych w treści art. 10 w zw. z art. 7, art. 42 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
II. Zastosowanie prawa łaski przed datą prawomocności wyroku nie wywołuje skutków procesowych”.
Przytoczona sentencja uchwały SN, w której dokonana została wykładnia art. 139 zdanie pierwsze Konstytucji, wyznacza kryteria stosowania prawa łaski oraz dokonuje oceny zgodności tego przepisu z innymi przepisami Konstytucji. Trybunał stwierdził, że nie mieści się to w zakresie przyznanej SN kompetencji nadzoru judykacyjnego. Takiego uprawnienia, tj. prawa określenia normatywnej treści prerogatywy prezydenckiej, stanowiącej samodzielną kompetencję Głowy Państwa, Konstytucja Sądowi Najwyższemu nie przyznaje. W ustawie zasadniczej SN nie zostały przyznane jakiekolwiek kompetencje w zakresie stosowania prawa łaski ani w zakresie kontroli aktów urzędowych Prezydenta, wydanych w ramach przysługujących mu prerogatyw. Jednocześnie uprawnień w tym zakresie Konstytucja nie przyznaje żadnemu innemu organowi władzy publicznej, również innym organom władzy sądowniczej.
3. Sposób realizowania prawa łaski przez Prezydenta nie musi odpowiadać zasadom określonym w kodeksie postępowania karnego (dalej: k.p.k). Prezydent może zastosować prawo łaski bez uwzględnienia reguł rozdziału 59 k.p.k., w trybie pozakodeksowym, korzystając ze swojej dyskrecjonalnej kompetencji. Konstytucja nie tylko nie przewiduje w tym procesie udziału innych organów, ale również nie przewiduje możliwości dokonywania przez jakikolwiek inny organ władzy oceny konstytucyjności aktu łaski. Nie jest zatem możliwa modyfikacja prezydenckiego prawa łaski, i jego zawężenie interpretacyjne ani wprowadzenie mechanizmu jego weryfikacji w akcie podkonstytucyjnym albo w orzecznictwie sądów i trybunałów (zob. wyroki TK o sygn.: K 9/17 i U 2/20). Dokonywanie oceny procesu zastosowania przez Prezydenta aktu łaski, w świetle treści art. 139 Konstytucji, mogłoby zostać wprowadzone jedynie decyzją ustrojodawcy w przepisie rangi konstytucyjnej. W tym kontekście należy zauważyć, że w sferze spraw o charakterze ustrojowym uregulowanych konstytucyjnie, kognicja sądów dopuszczalna jest tylko w wypadkach wyraźnie wskazanych w Konstytucji. „To ustrojodawca przesądza o tym, czy akt organu należącego do danego segmentu władzy publicznej może podlegać weryfikacji przez organ innego segmentu władzy” (wyrok TK z 11 września 2017 r., sygn. K 10/17, OTK ZU A/2017, poz. 64).
4. Realizując wydane postanowienie Trybunału Konstytucyjnego, ostateczne i mające moc powszechnie obowiązującą, Sąd Najwyższy jest zobligowany do zaprzestania stosowania uchwały SN z 31 maja 2018 r., sygn. akt I KZP 4/17. Tym samym realizacja postanowienia Trybunału Konstytucyjnego wymaga zakończenia przez Sąd Najwyższy wszelkich postępowań objętych materią postanowienia TK z uwzględnieniem sposobu rozstrzygnięcia sporu kompetencyjnego między Sądem Najwyższym a Prezydentem. W przypadku postępowań kasacyjnych opartych na zakwestionowaniu prawa Prezydenta do stosowania abolicji indywidualnej wobec osoby, która nie została prawomocnie skazana, Sąd Najwyższy jest bezwzględnie zobligowany do stosowania nie tylko postanowienia TK o sygn. Kpt 1/17, ale również wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. K 9/17 i wyroku z dnia 26 czerwca 2019 r., sygn. K 8/17.
Pełny skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: prezes TK Julia Przyłębska - przewodniczący, wiceprezes TK Mariusz Muszyński - I sprawozdawca, sędzia TK Stanisław Piotrowicz - II sprawozdawca.