Komunikat po Drukuj

Niedopuszczalność złożenia skargi kasacyjnej w sprawach o czynsz najmu lub dzierżawy SK 47/22

29 stycznia 2025 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie wydane w sprawie skargi konstytucyjnej sp. z o.o. dotyczącej niedopuszczalności złożenia skargi kasacyjnej w sprawach o czynsz najmu lub dzierżawy.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, ze art. 398² § 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim wyłącza możliwość wniesienia skargi kasacyjnej w sprawach o czynsz dzierżawy, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 64 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Trybunał umorzył postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.

W stanie faktycznym wniesionej skargi podstawę rozstrzygnięcia stanowił zaskarżony art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. w zakresie, w jakim dotyczył czynszu należnego ze stosunku dzierżawy. Trybunał stwierdził, że zaskarżony przepis w zakresie, w jakim dotyczy czynszu najmu nie był podstawą ostatecznego orzeczenia o prawach i wolnościach skarżącej w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji, a zatem nie może być przedmiotem kontroli Trybunału w niniejszym postępowaniu. Po dokonaniu kontroli formalnej skargi Trybunał ostatecznie uznał, że przedmiotem postępowania w niniejszej sprawie jest badanie zgodności art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. w zakresie, w jakim wyłącza możliwość wniesienia skargi kasacyjnej w sprawach o czynsz dzierżawy, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 64 ust. 2 Konstytucji. W pozostałym zaś zakresie Trybunał postanowił postępowanie umorzyć ze względu na niedopuszczalność oraz zbędność wydania wyroku.

Podejmując analizę zgodności zakwestionowanej przez skarżącą regulacji ze wskazanymi wzorcami, Trybunał przypomniał, że w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego podkreśla się nadzwyczajny i wyjątkowy charakter skargi kasacyjnej w postępowaniu cywilnym. Ustawodawca, kształtując skargę kasacyjną, ograniczył możliwość jej wniesienia do spraw o istotnym znaczeniu prawnym, precedensowych, mających doniosłe znaczenie dla rozwoju prawa lub służących ujednolicaniu orzecznictwa. Skarga kasacyjna jest ściśle związana z funkcją i zadaniami SN i służy kontroli legalności prawomocnych orzeczeń sądów drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie. Z uwagi na ochronę interesu publicznego pewien katalog spraw ratione valoris i ratione materiae został wykluczony z postępowania kasacyjnego. Wyłączenia te dotyczą także zakwestionowanego przez skarżącą przepisu. 

Trybunał uznał, że dodatkowe gwarancje, które ustawodawca ustanawia ponad konstytucyjny standard, nie stanowią per se naruszenia prawa do sądu przez to, że zostałyby ograniczone w swoim zastosowaniu tylko do pewnej grupy przypadków. W tym zakresie kontrola nadzwyczajnych środków zaskarżenia musi być zgodna z istotą tych regulacji, tzn. zasadne jest poddanie ich ograniczeniom w zakresie szerszym, niż ma to miejsce w przypadku etapów postępowania realizowanych w ramach gwarantowanej konstytucyjnie dwuinstancyjności.

Niedopuszczalność skargi kasacyjnej w sprawie o czynsz najmu lub dzierżawy była przedmiotem licznych orzeczeń Sądu Najwyższego. W judykaturze SN ugruntowane jest stanowisko, zgodnie z którym pojęcie „sprawy o czynsz najmu lub dzierżawy” w rozumieniu art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. powinno być interpretowane szeroko i obejmować zarówno sprawy o ustalenie stosunku prawnego lub prawa czy sprawy o ukształtowanie, jeśli przedmiotem ustalenia bądź ukształtowania dokonywanego orzeczeniem sądu ma być czynsz najmu. Sprawą o czynsz jest zatem sprawa, która dotyczy obowiązku płacenia czynszu, jego rodzaju, wysokości, sposobu płacenia oraz istnienia zobowiązania z tego tytułu, bez względu na sposób obrony pozwanego, a więc także taka, w której kwestionuje on swoją legitymację bierną czy legitymację czynną powoda, jak również istnienie zobowiązania z tytułu czynszu. Niezależnie więc od tego, na jakiej podstawie prawnej strona dochodzi, a sąd orzeka o podwyższeniu czynszu dzierżawy, jest to sprawa o czynsz dzierżawy w rozumieniu art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. i skarga kasacyjna w niej nie przysługuje. 

Trybunał zwrócił uwagę, że decyzja ustawodawcy o wprowadzeniu dodatkowej procedury ponad minimalny standard dwuinstancyjnego postępowania, gwarantowany przez art. 176 ust. 1 Konstytucji, powoduje, iż taka procedura, sama w sobie nieobligatoryjna z perspektywy konstytucyjnej, może być przedmiotem oceny konstytucyjnej (por. wyrok z 1 lipca 2008 r., sygn. SK 40/07, OTK ZU nr 6/A/2008, poz. 101), z punktu widzenia innych kryteriów i wzorców konstytucyjnych.

Kwestionowany zakres art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. uznawany jest powszechnie za odnoszący się do zagadnień prawnych nieskomplikowanych, niebudzących problemów interpretacyjnych czy rozbieżności w zakresie wykładni. Ograniczenie to wynika z konkretnego przepisu ustawy, który znalazł zastosowanie w przedmiotowej sprawie, jednak w istocie jest wynikową szczególnego charakteru środka zaskarżenia, regulowanego m.in. zaskarżonym zakresem art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, że wykluczenia przewidziane w tym przepisie są uzasadnione z punktu widzenia publicznoprawnych funkcji skargi kasacyjnej. 

Argumentem przemawiającym za zasadnością wyłączenia pewnych kategorii spraw z możliwości wniesienia skargi kasacyjnego jest ujęcie w art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. spraw o świadczenia powtarzające się, w których, ze względu na ich dynamiczny charakter, korekta orzeczeń byłaby zależna od zmian okoliczności faktycznych (zob. T. Zembrzuski, komentarz do art. 398² k.p.c., [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. P. Rylski, Warszawa 2022, nb. 38).

Odwołując się do wypracowanych w orzecznictwie Trybunału kryteriów, umożliwiających weryfikację potencjalnego naruszenia przez ustawodawcę zasady proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji), należy ustalić, czy wprowadzona regulacja jest w stanie doprowadzić do zamierzonych skutków, czy jest niezbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest połączona oraz czy jej efekty są proporcjonalne do ciężarów nakładanych na obywatela. Trybunał wskazał na szczególny publiczny charakter skargi kasacyjnej, służącej wykonywaniu przez SN funkcji kontrolnej legalności orzeczeń sądów powszechnych. Rationes materiae niezbędnym było wykluczenie dostępności do skargi kasacyjnej w sprawach o znikomej wadze z punktu widzenia interesu publicznego, niemających charakteru precedensowego lub niesłużących ujednoliceniu orzecznictwa oraz wykładni prawa. Nietrafny jest zarzut zaburzenia konstytucyjnej koncepcji nadzoru sprawowanego przez SN nad orzecznictwem sądów powszechnych, ponieważ skarga kasacyjna jest tylko jednym z kilku instrumentów, które służą temu celowi. Do tej kategorii zalicza się również skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 424¹ i n. k.p.c.) czy instytucja zagadnienia prawnego (art. 390 k.p.c.).

Skarga kasacyjna służy interesowi publicznemu, szeroko pojętemu bezpieczeństwu obrotu gospodarczego, ochronie pewności co do prawa oraz budowaniu zaufania uczestników obrotu do państwa i stanowionego przez nie prawa. Umożliwia ona SN podejmowanie spraw trudnych, rozstrzyganie rozbieżności w wykładni prawa dokonywanej przez sądy powszechne czy rozwiązywanie problemów interpretacyjnych. Te wartości mieszczą się w szeroko rozumianej klauzuli generalnej porządku publicznego, wskazanej przez ustrojodawcę w art. 31 ust. 3 Konstytucji, jako jedna z tych wartości, które usprawiedliwiają i czynią proporcjonalnymi ograniczenia wolności człowieka, a jednocześnie nie naruszają istoty tych praw. Zaskarżone ograniczenie dostępności skargi kasacyjnej w sprawach o czynsz dzierżawy nie narusza istoty konstytucyjnego prawa do sądu oraz nie narusza zasady proporcjonalności. Wyłączenie m.in. spraw o czynsz dzierżawy z dostępności do skargi kasacyjnej daje się uzasadnić z uwagi na szczególny charakter środka zaskarżenia oraz specyfikę wykluczonych roszczeń, a zatem jest zgodne z art. 31 ust. 3 Konstytucji. 
Skarżąca podniosła, że z punktu widzenia zasady równości, stronom umów najmu i dzierżawy nie można przypisać innych cech istotnych z punktu widzenia dopuszczalności skargi kasacyjnej niż stronom umowy leasingu czy pozostałych umów nazwanych. Skarżąca nie wskazała w skardze takich cech podmiotowych.

Tymczasem skarżąca, aby skutecznie wykazać naruszenie zasady równości w dostępie do skargi kasacyjnej, zobowiązana była wskazać istotną cechę umożliwiającą zakwalifikowanie stron umów dzierżawy oraz innych wskazanych przez nią podmiotów do wspólnej kategorii i przeprowadzić w tym względzie tzw. test równości. Po pierwsze, Trybunał uznał, że skarżąca nie wskazała podmiotów podobnych z uwagi na konkretną istotną cechę. Po drugie, nawet jeśliby uznać, że z uzasadnienia zarzutów można pośrednio wywieść istnienie dwóch grup podmiotów potraktowanych odmiennie w zakresie dostępu do skargi kasacyjnej, to nie została wskazana żadna istotna cecha uzasadniająca zaliczenia ich do jednej grupy. Po trzecie, skarżąca nie przedstawiła argumentów przemawiających za tym, że w jakikolwiek sposób można wyróżnić istotną cechę uzasadniającą zarzut naruszenia przez ustawodawcę zasady równości wobec prawa w zakresie dostępu do sądu w aspekcie przysługiwania skargi kasacyjnej.

W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał podkreślał, że konstytucyjna zasada równości oznacza przede wszystkim zakaz nieuzasadnionego różnicowania sytuacji prawnej podmiotów podobnych. Oprócz tego zakłada także różne traktowanie podmiotów różnych, a więc nieposiadających wspólnej cechy istotnej (zob. m.in. wyrok z 11 lipca 2013 r., sygn. SK 16/12, OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 75). Biorąc to pod uwagę, jak również uwzględniając okoliczności badanej sprawy i poczynione ustalenia, Trybunał uznał, że art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. w zakresie, w jakim wyłącza możliwość wniesienia skargi kasacyjnej w sprawach o czynsz dzierżawy, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Skarżąca zarzucając niezgodność art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. w zakresie, w jakim odnosi się do spraw „o czynsz najmu lub dzierżawy”, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 64 ust. 2 Konstytucji, ze względu na nieuzasadnione zróżnicowanie ochrony prawnej przysługującego skarżącej prawa majątkowego do uzyskania zapłaty w zamian za korzystanie z rzeczy w zależności od stosunku zobowiązaniowego, jaki legł u podstaw ww. prawa majątkowego, ponownie odwołała się do porównania praw majątkowych wynikających z umów najmu lub dzierżawy oraz z umowy leasingu.
Kwestionowany zakres regulacji art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. stanowi wykluczenie o charakterze przedmiotowym. W tym zakresie, zgodnie ze stanowiskiem Trybunału, należy ustalić, czy dopuszczalne różnice w zakresie intensywności ochrony dwóch porównywalnych ze sobą praw majątkowych są uzasadnione z uwagi na ich treść i konstrukcję (por. wyrok z 15 maja 2019 r., sygn. SK 31/17, OTK ZU A/2019, poz. 21). Wymaga rozstrzygnięcia, czy roszczenia wynikające ze spraw o czynsz dzierżawy posiadają jakąś istotną wspólną cechę z roszczeniami związanymi z wynagrodzeniem za korzystanie z przedmiotu leasingu. Chodzi tu o cechę na tyle relewantną, że uzasadniałaby ona zakwalifikowanie ww. roszczeń do kategorii takich samych lub podobnych pod względem wspólnej istotnej cechy praw majątkowych. Skarżąca takiej cechy nie wskazała, o czym była już mowa przy okazji analizy zgodności z zasadą równości. Trybunał stwierdził, że świadczenia o czynsz dzierżawy nie mają tego samego charakteru co świadczenia o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy w ramach umowy leasingu, a cel, charakter i konstrukcja umowy dzierżawy różni się od umowy leasingu. 

Nie można zatem podzielić stanowiska skarżącej, że kwestionowany zakres art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. skutkuje zróżnicowaniem ochrony majątkowych praw podobnych w sposób naruszający art. 64 ust. 2 Konstytucji. Trybunał wielokrotnie podkreślał, że przedmiotowe zróżnicowanie przez ustawodawcę praw majątkowych z uwagi na poziom ochrony nie jest per se niezgodne z zasadą równej ochrony tych praw, ponieważ „równa ochrona” nie oznacza „jednakowej” ochrony. Zróżnicowanie uzasadnione odmiennymi sytuacjami prawnymi, treścią i konstrukcją danego prawa majątkowego, szczególnie w kontekście instytucji ochrony, która jest powiązana przede wszystkim z ochroną interesu publicznego, jak skarga kasacyjna, jest dopuszczalne. Skarga kasacyjna nie stanowi według Trybunału środka bezpośredniej ochrony praw majątkowych i nie jest koniecznym składnikiem prawa do sądu. Co więcej, Trybunał uznał za dopuszczalne i zgodne z art. 64 ust. 2 Konstytucji zróżnicowanie w zakresie dostępności do skargi kasacyjnej dotyczące ochrony tych samych praw według kryterium majątkowego (zob. wyrok TK z 6 października 2004 r., sygn. SK 23/02; por. też wyroki TK z: 22 maja 2019 r., sygn. SK 22/16; 20 maja 2020 r., sygn. P 2/18, OTK ZU A/2020, poz. 18). Do okoliczności uzasadniających zróżnicowanie w zakresie ochrony należy zaliczyć szczególny charakter skargi kasacyjnej. Skarżąca w zakresie przysługującego jej prawa majątkowego korzystała z takiego samego poziomu ochrony, jak strony umowy leasingu. Zgodnie z konstytucyjnym standardem, miała zapewnione prawo do sądu oraz instancyjną kontrolę orzeczenia wydanego w jej sprawie w pierwszej instancji. Intensywność przysługującej jej ochrony zmienia się dopiero na poziomie instancji kasacyjnej, szczególnego środka zaskarżenia, którego celem jest przede wszystkim ochrona interesu publicznego. W świetle orzecznictwa Trybunału takie okoliczności prawne można uznać za obiektywnie istotne i stanowiące wystarczające uzasadnienie dla zróżnicowania poziomu intensywności ochrony.

W niniejszej sprawie skarżąca nie wskazała dostatecznie przekonujących argumentów, że zróżnicowanie spraw, w których może być wniesiona skarga kasacyjna, wprowadzone przez art. 398² § 2 pkt 1 k.p.c. intencjonalnie lub wynikowo narusza postanowienia art. 32 ust. 1 Konstytucji, a więc prowadzi do nieuzasadnionego i niedopuszczalnego w świetle Konstytucji uprzywilejowania albo dyskryminacji. Tym samym nie została też złamana zasada równej dla wszystkich ochrony praw majątkowych w danej klasie tychże praw, wynikająca z art. 64 ust. 2 Konstytucji. 

Na zakończenie Trybunał przypomina, że zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne i mają moc powszechnie obowiązującą. Zgodnie zaś z art. 190 ust. 2 Konstytucji orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Brak publikacji wyroku Trybunału Konstytucyjnego stanowi delikt konstytucyjny oraz może wypełniać znamiona czynu zabronionego.

Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Wojciech Sych - przewodniczący, prezes TK Bogdan Święczkowski - sprawozdawca, sędzia TK Rafał Wojciechowski, sędzia TK Jarosław Wyrembak, sędzia TK Andrzej Zielonacki.