Orzeczenie przez sąd opiekuńczy o przyjęciu do domu pomocy społecznej osoby bez jej zgody SK 110/23
23 lipca 2025 r. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną dotyczącą możliwości orzeczenia przez sąd opiekuńczy o przyjęciu do domu pomocy społecznej osoby bez jej zgody.
Trybunał orzekł, że art. 39 ust. 1 w związku z art. 38 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego w zakresie, w jakim umożliwia orzeczenie przez sąd opiekuńczy o przyjęciu do domu pomocy społecznej osoby bez jej zgody, jest zgodny z art. 30 i art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Na podstawie normy zakwestionowanej w skardze osoba, która wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i nie ma możliwości korzystania z opieki innych osób oraz potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga leczenia szpitalnego, a brak opieki zagraża jej życiu, może zostać umieszczona w domu pomocy społecznej na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego bez jej zgody.
Zdaniem skarżącej umieszczenie osoby w domu pomocy społecznej wbrew jej woli odbywa się na podstawie nieprecyzyjnej regulacji, której stosowanie przez sądy nadmiernie ogranicza wolność osobistą i narusza godność człowieka.
Problemem konstytucyjnym w niniejszej sprawie była ocena, czy zaskarżona regulacja spełnia konstytucyjne warunki dopuszczalności ograniczania wolności osobistej, określone w art. 41 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz czy procedura ta nie narusza godności osoby przymusowo umieszczonej w domu pomocy społecznej.
Analizując przepisy będące podstawą umieszczenia osoby w domu pomocy społecznej bez jej zgody, Trybunał stwierdził, że zapewniają one osobie, której postępowanie bezpośrednio dotyczy, liczne gwarancje procesowe, dzięki którym jest ona podmiotem, a nie przedmiotem tego postępowania. Gwarancje te znalazły zastosowanie także wobec skarżącej w jej sprawie w toku postępowania przed sądem opiekuńczym.
Zgodnie z przyjętym w orzecznictwie Trybunału poglądem naruszenie godności człowieka (art. 30 Konstytucji) ma miejsce wówczas, gdy staje się on instrumentem w rękach władzy publicznej, a obowiązujące przepisy prowadzą do jego uprzedmiotowienia. Zakwestionowana regulacja nie doprowadziła do odpodmiotowienia skarżącej i do jej instrumentalnego traktowania przez organy władzy publicznej – w tym wypadku sąd, zatem nie naruszyła jej godności.
Odnosząc się do zarzutu nadmiernej ingerencji w wolność osobistą człowieka, Trybunał stwierdził, że ingerencja ta mieści się w granicach wyznaczonych przez art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Powołane przepisy dopuszczają ograniczenie konstytucyjnych praw i wolności pod warunkiem, że nastąpi to „tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie” (art. 41 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji). Ponadto muszą zostać spełnione pozostałe przesłanki materialne wymienione w art. 31 ust. 3 Konstytucji, statuującym zasadę proporcjonalności: przesłanka przydatności, przesłanka konieczności i przesłanka proporcjonalności w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Analizowane ograniczenie zostało ustanowione w ustawie, spełniając tym samym formalny warunek dopuszczalności ograniczeń konstytucyjnych praw i wolności. Trybunał stwierdził, że podstawy umieszczenia w domu pomocy społecznej osoby bez jej zgody, określone w zakwestionowanej regulacji, są szczegółowe i precyzyjne, a możliwości ustalenia ich istnienia przez sąd opiekuńczy – szerokie, dzięki rozwiązaniom proceduralnym przyjętym w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego.
Trybunał stwierdził także, że zaskarżone przepisy spełniają kryterium przydatności, to znaczy są w stanie doprowadzić do zamierzonych przez nie skutków. Umieszczenie w domu pomocy społecznej osoby, która wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych, a brak opieki ze strony innych osób zagraża jej życiu – nawet wbrew jej woli – zapewni ochronę jej zdrowia i życia, a są to wartości, które ma chronić ustawa o ochronie zdrowia psychicznego.
W odniesieniu do przesłanki konieczności Trybunał stwierdził, że kwestionowana regulacja jest niezbędna do ochrony interesu publicznego, któremu służy, to jest zdrowia publicznego. W orzecznictwie Trybunału przyjmuje się, że zagrożenia dla zdrowia publicznego mogą pochodzić zarówno od zewnątrz organizmu ludzkiego, jak też od wewnątrz, a więc od samego człowieka, który może niszczyć swoje zdrowie. Odmowa umieszczenia w domu pomocy społecznej przez osobę, która wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych, a brak opieki ze strony innych osób zagraża jej życiu, pociąga za sobą zwiększone nakłady publiczne na pomoc medyczną, np. hospitalizację, która musi być tej osobie udzielana, czego można by było uniknąć, gdyby była ona umieszczona w domu pomocy społecznej. Ponadto brak zgody na umieszczenie w domu pomocy społecznej stwarza zagrożenie dla zdrowia i życia tej osoby.
Art. 39 ust. 1 w związku z art. 38 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego nie narusza również zasady proporcjonalności sensu stricto. Ograniczenie prawa do decydowania o swoim życiu osobom, które ze względu na brak opieki są w stanie zagrożenia życia i świadomie odmawiają przyjęcia do domu pomocy społecznej, nie jest nadmiernie dolegliwe. Nadrzędnym celem i obowiązkiem państwa jest bowiem ochrona życia i zdrowia jednostek, co czasem następuje nawet wbrew ich woli. Wolność i swoboda człowieka muszą w takiej sytuacji ustąpić pierwszeństwa jego życiu i zdrowiu.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: prezes TK Bogdan Święczkowski – przewodniczący, sędzia TK Wojciech Sych – sprawozdawca, sędzia TK Stanisław Piotrowicz, sędzia TK Michał Warciński, sędzia TK Jarosław Wyrembak.