Obligatoryjny zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio P 3/17
23 kwietnia 2025 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie wydane w sprawie pytania prawnego Sądu Rejonowego w Chojnicach II Wydział Karny dotyczącego obligatoryjnego zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 42 § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny w zakresie, w jakim zobowiązuje sąd do orzeczenia zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie skazania osoby prowadzącej taki pojazd za popełnienie przestępstwa z art. 178a § 4 w związku z art. 178a § 1 ustawy – Kodeks karny, jest niezgodny z art. 10 w związku z art. 175 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Trybunał umorzył postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Trybunał zwrócił uwagę, że każde zawężenie katalogu sankcji za określone przestępstwo winno być analizowane pod kątem ewentualnej zgodności z zasadą sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez niezawisłe sądy wyrażoną w art. 10 w związku z art. 175 ust. 1 Konstytucji. Do naruszenia tej zasady dochodzi w sytuacji, gdy na podstawie aktu innej władzy sąd nie może w sposób swobodny ukształtować sankcji karnej za konkretne przestępstwo czy też dostosować wymiaru sankcji do cech konkretnego sprawcy, okoliczności czynu oraz do stopnia zawinienia, o którym mowa w art. 53 § 1 k.k. Do władzy sądowniczej – i tylko do niej – należy rozstrzyganie nie tylko o sprawstwie i winie, lecz także o wymiarze kary. Żaden inny organ państwowy nie posiada w tym zakresie kompetencji do zastępowania sądów w ich działalności orzeczniczej.
Na mocy art. 42 § 4 k.k. sąd, w razie wystąpienia określonych przesłanek, ma obowiązek orzec środek karny w postaci dożywotniego zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych. Tym samym dochodzi do związania sądu, który ma ograniczone możliwości zastosowania w przypadku sprawców wymienionych wcześniej czynów zabronionych zasad wymiaru kary określonych w art. 53 § 1 i art. 55 k.k., stosowanych odpowiednio na podstawie art. 56 k.k.
Takie określenie sankcji, sprowadzające rolę sędziego jedynie do orzeczenia środka karnego w razie ziszczenia się określonych w ustawie przesłanek, powoduje ograniczenie prawa sądzenia. Ustawodawca, podejmując już na etapie stanowienia prawa decyzję o wysokości sankcji karnej, przekroczył przysługujące władzy ustawodawczej uprawnienia i tym samym naruszył równowagę pomiędzy nią a władzą sądowniczą.
Co więcej, w art. 42 § 4 k.k. ustawodawca zrównał sytuację sprawców czynów skutkowych oraz czynu bezskutkowego. Taka sytuacja, w kontekście niemożności dyferencjacji reakcji w ramach środka karnego, również nie daje się w żaden sposób uzasadnić. Sąd nie ma możliwości dostosowania reakcji karnej do stopnia społecznej szkodliwości czynu oraz stopnia winy (niewątpliwie wyższego w przypadku przestępstw skutkowych) oraz okoliczności obciążających i łagodzących, celów kary oraz stopnia winy – do czego jest zobowiązany w oparciu o art. 53 § 1 i 2 k.k.
Wybór właściwej reakcji karnej opartej na różnych względach i celach musi pozostać do uznania sądu, tak jak i wybór odpowiedniej racjonalizacji, która jest podstawową przesłanką właściwego wymiaru kary. Te same dyrektywy mają również zastosowanie przy wymierzaniu innych środków przewidzianych w kodeksie i nawet jeśli owo stosowanie ma być „odpowiednie”, nie oznacza to jeszcze uprawnienia ustawodawcy do arbitralnego wyłączenia możliwości jakiegokolwiek dostosowania dolegliwości środka karnego do charakteru popełnionego przez sprawcę czynu i tym samym do stawiania się na miejscu sądu.
Z powyższych względów Trybunał uznał, że art. 42 § 4 k.k. w zakresie, w jakim zobowiązuje sąd do orzeczenia zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie skazania osoby prowadzącej taki pojazd za popełnienie przestępstwa z art. 178a § 4 w związku z art. 178a § 1 k.k., jest niezgodny z art. 10 w związku z art. 175 ust. 1 Konstytucji.
Kolejnymi wzorcami kontroli wskazanymi przez sąd pytający były art. 45 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji, które Trybunał rozpatrzył związkowo. Art. 45 ust. 1 Konstytucji w istocie statuuje przysługujące każdemu prawo do zainicjowania oraz uczestniczenia w postępowaniu sądowym uregulowanym w oparciu o zasady wynikające z art. 10 ust. 1 Konstytucji (trójpodział władz), art. 173 Konstytucji (wyłączność sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy i trybunały) i art. 175 Konstytucji.
Ustawodawca, ograniczając możliwość wymierzenia rodzaju środka karnego, zdecydował się na nakierowanie jego wysokości w szczególności na cele w zakresie prewencji ogólnej w ujęciu negatywnym. Położenie nacisku na taką „odstraszającą” funkcję prawa karnego jest charakterystyczne dla państw niedemokratycznych, natomiast w demokratycznym państwie prawnym może być traktowana jako racja dodatkowa, nie zaś główny powód działania wymiaru sprawiedliwości. Należy jednoznacznie wskazać, że racjonalizowanie kary w oparciu o prewencję generalną w rozumieniu negatywnym (czyli funkcję odstraszającą) prowadzi do przedmiotowego traktowania człowieka. Ustawodawca umożliwił tymczasem, w celu odstraszenia potencjalnych sprawców, orzeczenie środka karnego, który może przekroczyć swoją surowością stopień winy, o którym mowa w art. 53 § 1 k.k. Ponadto Trybunał poddał przepis testowi proporcjonalności wynikającemu z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Realizacja celów kary przewidzianych przez ustawodawcę w żadnym stopniu nie uzasadnia nałożenia na sądy obowiązku orzeczenia określonej reakcji karnej, bez możliwości jej dostosowania do okoliczności danej sprawy, zgodnie z dyrektywami wymienionymi przez ustawodawcę w art. 53 k.k. O ile ustawodawca posiada uprawnienia do kształtowania polityki karnej, o tyle nie może zastępować sądu w stosowaniu reakcji karnej. Tego rodzaju aktywność jest zastrzeżona wyłącznie dla sądu, który musi dostosować całokształt sankcji do okoliczności danej sprawy. Z powyższych względów norma objęta pytaniem prawnym nie zdaje testu proporcjonalności już na etapie oceny jej przydatności.
Normy prawne, w szczególności z zakresu prawa karnego, powinny być konstruowane w taki sposób, by przy jednoczesnym kształtowaniu świadomości społeczeństwa i zapewnieniu odpowiedniej reakcji karnej na popełnienie przestępstwa pozwalały oskarżonemu na otrzymanie kary spełniającej wszystkie wymogi, o których mowa w art. 53 k.k. Do dokonania oceny w tym zakresie uprawniony jest zaś sąd, nie zaś organy władzy ustawodawczej. Z tego też względu objęty pytaniem prawnym przepis nie spełnia drugiego kryterium testu proporcjonalności.
Spełnienie testu proporcjonalności sensu stricto wymaga zestawienia ze sobą dobra chronionego przez art. 42 § 4 k.k. (czyli bezpieczeństwa w ruchu lądowym) z konstytucyjnym prawem do sądu. W tym kontekście Trybunał uznał, że ustawodawca z łatwością mógł pogodzić oba te interesy, pozostawiając stosowanie środka karnego – choćby nawet dożywotniego – w gestii sądu. Z niezrozumiałych przyczyn sprowadził sąd orzekający do roli narzędzia, mającego niezależnie od okoliczności, w razie wystąpienia przesłanek opisanych w obu przepisach, zastosować dożywotni i obligatoryjny środek karny. Inaczej niż w art. 42 § 3 k.k., ustawodawca nie dał sądowi nawet iluzji możliwości zadecydowania o zasadności jego wymierzenia.
Z tych względów Trybunał uznał, że art. 42 § 4 k.k. w zakresie określonym w sentencji, stanowi nieproporcjonalną ingerencję w prawo do sądu, tym samym naruszając art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: wiceprezes TK Bartłomiej Sochański – przewodniczący, sędzia TK Justyn Piskorski – sprawozdawca, sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski, sędzia TK Krystyna Pawłowicz, sędzia TK Jarosław Wyrembak.