Wznowienie postępowania cywilnego wskutek wyroku zakresowego Trybunału Konstytucyjnego SK 17/18
3 grudnia 2025 r. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną dotyczącą wznowienia postępowania cywilnego wskutek wyroku zakresowego Trybunału Konstytucyjnego.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
Art. 399 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2024 r. poz. 1568, ze zm.) w zakresie, w jakim wyłącza wniesienie skargi o wznowienie postępowania na podstawie art. 4011 tej ustawy odnośnie do postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 190 ust. 4 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 4011 ustawy – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim nie stanowi podstawy do wznowienia postępowania w przypadku wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku orzekającego o niezgodności z Konstytucją określonego znaczenia aktu normatywnego, jest niezgodny z art. 190 ust. 4 Konstytucji.
W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.
Orzeczenie zapadło większością głosów.
Zdanie odrębne do wyroku złożył sędzia TK Michał Warciński.
STAN FAKTYCZNY SPRAWY
W dniu 23 maja 2013 r. skarżący zawarł wraz z innymi wspólnikami porozumienie o wystąpieniu ze spółki jawnej (dalej: spółka). Zgodnie z porozumieniem wspólników skarżący wystąpił ze spółki z dniem 1 czerwca 2013 r. Zmiany danych uwidocznionych w Krajowym Rejestrze Sądowym dokonano wpisem z dnia 5 lipca 2013 r..
W dniu 19 stycznia 2015 r. przeciwko spółce został wniesiony pozew o zapłatę.
Wyrokiem z 13 sierpnia 2015 r. sąd okręgowy zasądził od spółki na rzecz powoda dochodzoną w pozwie kwotę.
Postanowieniem z 29 sierpnia 2016 r. sąd okręgowy nadał klauzulę wykonalności swojemu wyrokowi z 13 sierpnia 2015 r. odnośnie do wspólnika spółki w całości oraz odnośnie do skarżącego w zakresie kwoty należności głównej. Zasądził także solidarnie od wspólnika spółki i skarżącego na rzecz powoda koszty postępowania.
Pismem z 4 października 2016 r. komornik sądowy zawiadomił skarżącego o wszczęciu postępowania egzekucyjnego.
Postanowieniem z 17 stycznia 2017 r. sąd apelacyjny oddalił zażalenie skarżącego i wspólnika spółki na postanowienie sądu okręgowego o nadaniu klauzuli wykonalności z 29 sierpnia 2016 r. i zasądził od skarżącego oraz wspólnika spółki solidarnie na rzecz powoda koszty postępowania.
Wyrokiem z 3 października 2017 r., sygn. SK 31/15 (OTK ZU A/2017, poz. 62) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że „[a]rt. 7781 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 1822, ze zm.) w zakresie, w jakim dopuszcza nadanie przez sąd tytułowi egzekucyjnemu, wydanemu przeciwko spółce jawnej, klauzuli wykonalności przeciwko byłemu wspólnikowi tej spółki, niebędącemu już wspólnikiem w chwili wszczęcia postępowania w sprawie, w której wydany został tytuł egzekucyjny przeciwko spółce jawnej, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.
W dniu 2 stycznia 2018 r. skarżący wniósł skargę o wznowienie postępowania zakończonego postanowieniem sądu apelacyjnego z 17 stycznia 2017 r.
Postanowieniem z 12 lutego 2018 r. sąd apelacyjny odrzucił skargę skarżącego o wznowienie postępowania zakończonego postanowieniem z 17 stycznia 2017 r.
W uzasadnieniu postanowienia sąd wskazał, że postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu ma charakter pomocniczy – nie zmierza bowiem do merytorycznego rozstrzygnięcia – natomiast w świetle art. 399 § 1 i 2 k.p.c. skarga o wznowienie postępowania nie może być wniesiona od prawomocnych postanowień kończących postępowanie pomocnicze. Ponadto sąd apelacyjny wskazał, że w świetle uchwały składu siedmiu sędziów SN z 17 grudnia 2009 r., sygn. akt III PZP 2/09 (OSNC 2010, nr 7-8, poz. 97), mającej moc zasady prawnej, orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego stwierdzające w sentencji niezgodność z Konstytucją określonej wykładni aktu normatywnego, które nie powoduje utraty mocy obowiązującej przepisu, nie stanowi podstawy do wznowienia postępowania przewidzianej w art. 4011 k.p.c. Tym samym sąd uznał, że okoliczności wskazane przez skarżącego nie wypełniają dyspozycji art. 4011 k.p.c. i nie mogą stanowić podstawy do wznowienia postępowania.
Postanowieniem z 23 marca 2018 r. sąd apelacyjny odrzucił zażalenie skarżącego na postanowienie tego sądu z 12 lutego 2018 r.
ISTOTA ZARZUTÓW SKARGI KONSTYTUCYJNEJ
Skarżący podniósł w szczególności, że został pozbawiony możliwości realizacji prawa podmiotowego wywodzonego z art. 190 ust. 4 Konstytucji w sposób arbitralny. Uniemożliwienie realizacji prawa do wznowienia postępowania, mimo orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o niezgodności z Konstytucją aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie, nie znajduje w jego ocenie uzasadnienia w świetle wartości konstytucyjnych. Skarżący podniósł również, że doszło wobec niego do naruszenia konstytucyjnego prawa do dostępu do niezależnego, bezstronnego i niezawisłego sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) poprzez brak możliwości uruchomienia odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnej z wymaganiami sprawiedliwości i jawności oraz prawa do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia w zakresie wznowienia postępowania po stwierdzeniu niezgodności z Konstytucją normy stanowiącej podstawę nadania przeciwko skarżącemu, jako byłemu wspólnikowi spółki jawnej, klauzuli wykonalności.
OCENA KONSTYTUCYJNOŚCI ART. 399 § 2 K.P.C.
W swoim orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny konsekwentnie uznaje, że nadanie klauzuli wykonalności jest aktem sądowym, w którym sąd stwierdza, iż tytuł egzekucyjny przedstawiony przez wierzyciela nadaje się do wykonania i prowadzenie egzekucji przeciwko dłużnikowi jest dopuszczalne oraz że orzeczenie to podlega wykonaniu jako prawomocne lub natychmiast wykonalne. Nie budzi więc wątpliwości, że postanowienie sądu o nadaniu klauzuli wykonalności ma charakter orzeczenia sądowego – jest realizacją funkcji jurysdykcyjnej, a nie administracyjnej. Tym samym postępowanie związane z nadaniem tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności ma charakter autonomiczny zarówno w stosunku do postępowania rozpoznawczego, jak i do właściwego postępowania egzekucyjnego, którego celem jest przymusowe wyegzekwowanie świadczenia. Także Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu w wyroku z 4 kwietnia 2000 r. w sprawie Dewicka przeciwko Polsce uznał, że „zakończenie fazy głównej postępowania nie zawsze oznacza rozstrzygnięcie o prawie cywilnym w rozumieniu tego przepisu. Decyduje o tym moment, w którym dochodzone prawo staje się rzeczywiście skuteczne, a więc kiedy roszczenie cywilne jest ostatecznie zaspokojone. W sprawach takich jak ta, gdy strona cywilna musi wszcząć odrębne postępowanie egzekucyjne, należy uważać je za drugie stadium postępowania co do meritum i w rezultacie jego integralną część”.
Mając powyższe na uwadze, Trybunał stwierdził, że konstytucyjne prawo do sądu obejmuje zarówno prawo do wymiaru sprawiedliwości, czyli merytorycznego rozstrzygnięcia w sprawach z zakresu praw jednostki, jak i – co należy podkreślić – prawo do sądowej kontroli aktów (czynności albo ich braku), które godzą w konstytucyjne prawa i wolności jednostki.
Zakres dopuszczalnych ograniczeń prawa do sądu wyznacza ponadto art. 77 ust. 2 Konstytucji. Jego znaczenie polega na wyłączeniu możliwości zamknięcia przez ustawę drogi sądowej w zakresie dochodzenia przez jednostkę jej konstytucyjnych wolności lub praw – chodzi tu zarówno o literalne brzmienie przepisu zawierającego taką normę, jak i o normę wyprowadzoną wskutek wykładni odnośnego przepisu w orzecznictwie sądowym.
Jak trafnie zwrócił uwagę Trybunał w wyroku z 3 lipca 2019 r., sygn. SK 14/18 (OTK ZU A/2019, poz. 35), postępowanie klauzulowe pozostaje w bardzo silnym związku z postępowaniem rozpoznawczym. Chodzi w nim bowiem o zapewnienie efektywności ochrony prawnej w zakresie oznaczonym w rozstrzygnięciu merytorycznym; podstawę egzekucji stanowi tytuł wykonawczy, tj. tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Co do zasady uzyskanie przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego poprzedza jednak postępowanie rozpoznawcze, w którym sąd rozstrzygnął wiążąco spór między stronami. Przed uruchomieniem egzekucji tytułowi egzekucyjnemu musi dodatkowo zostać nadana klauzula wykonalności (art. 776 i n. k.p.c.), stanowiąca zezwolenie na zastosowanie przymusu państwowego w celu jego wyegzekwowania. W postępowaniu klauzulowym sąd stwierdza, że tytuł egzekucyjny nadaje się do wykonania, prowadzenie egzekucji przeciwko dłużnikowi jest dopuszczalne, a samo orzeczenie jest prawomocne lub natychmiast wykonalne. Nadanie klauzuli wykonalności następuje postanowieniem, na które przysługuje zażalenie.
W kontekście powyższego Trybunał stwierdził, że postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności jest rozstrzygnięciem dotyczącym położenia prawnego jednostki, a zatem jest rozstrzygnięciem o jej prawach, wolnościach lub obowiązkach. To zaś implikuje uznanie, że zaskarżony art. 399 § 2 k.p.c. nie wyłącza wprost możliwości złożenia skargi o wznowienie postępowania klauzulowego. Jednakże wariant interpretacyjny (przyjęty przez sąd wobec skarżącego) pozbawia jednostkę prawa do uruchomienia w tym zakresie owego specjalnego postępowania sądowego, które stanowi implementację regulacji konstytucyjnej. Zamknięcie drogi do sądu polega tu na tym, że jednostka nie może dochodzić przed sądem obrony swych praw podmiotowych, tj. nie może „wymusić” innymi środkami prawnymi (z racji ich braku w k.p.c.) na sądzie prowadzącym postępowanie klauzulowe zrewidowania postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności przeciw niej, podczas gdy – wskutek wyroku negatoryjnego Trybunału Konstytucyjnego – odpadła podstawa prawna do wydania takiego rozstrzygnięcia.
W tym stanie rzeczy – w ocenie Trybunału Konstytucyjnego – aby prawo do wznowienia postępowania, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji, nie miało charakteru wyłącznie „fasadowego”, jednostka musi dysponować odpowiednimi środkami prawnymi, które – w razie ziszczenia się przesłanki wskazane w przywołanym przepisie ustawy zasadniczej – będzie mogła wykorzystać w celu obrony swoich praw w związku z odnośnym wyrokiem negatoryjnym Trybunału.
Trybunał przypomniał, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sądowokonstytucyjnym niedopuszczalne jest zamknięcie drogi do sądu, gdy w grę wchodzi ewentualne naruszenie konstytucyjnie chronionych wolności lub praw. Z taką sytuacją mamy zaś do czynienia w niniejszej sprawie, kiedy to skarżący nie miał skutecznej możliwości ochrony swoich praw majątkowych (tj. wznowienia postępowania klauzulowego w celu uchylenia nadanej przeciwko niemu klauzuli wykonalności w związku z wyrokiem TK z 3 października 2017 r., sygn. SK 31/15), albowiem sąd – wbrew literalnemu brzmieniu art. 399 § 2 k.p.c. – odmówił udzielenia skarżącemu ochrony w postaci rozpoznania skargi o wznowienie postępowania klauzulowego.
Obowiązująca Konstytucja wprowadza domniemanie drogi sądowej, wobec czego wszelkie ograniczenia sądowej ochrony interesów jednostki wynikać muszą z przepisów ustawy zasadniczej i są dopuszczalne w absolutnie niezbędnym zakresie, jeżeli urzeczywistnienie wartości konstytucyjnej kolidującej z prawem do sądu nie jest możliwe w inny sposób. W tym miejscu należy podkreślić, że ograniczenia prawa do sądu nie tylko muszą spełniać warunki wskazane w art. 31 ust. 3 Konstytucji, lecz także uwzględniać treść art. 77 ust. 2 Konstytucji. Przedmiot postępowania wywołanego skargą o wznowienie postępowania klauzulowego ma charakter „sprawy” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, a przez to wykładnia art. 399 § 2 k.p.c., która wyłączałaby wznowienie postępowania klauzulowego na zasadzie art. 190 ust. 4 Konstytucji, będzie podważać konstytucyjne prawo do sądu i stać w sprzeczności z konstytucyjnym zakazem zamykania drogi sądowej. Podstawowym prawem jednostki jest bowiem możliwość weryfikacji wydanych wobec niej orzeczeń przez niezależny i niezawisły sąd w razie wyeliminowania z obrotu prawnego podstawy prawnej ich wydania. Brak jest zaś konstytucyjnych wartości, które uzasadniałyby na gruncie k.p.c. in toto osłabienie pozycji prawnoprocesowej strony postępowania cywilnego w postaci zamknięcia jej drogi sądowej w zakresie ochrony jej prawa do wznowienia postępowania na podstawie wyroku negatoryjnego Trybunału Konstytucyjnego (in casu: nadania klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu przeciwko byłemu wspólnikowi spółki jawnej, niebędącemu już wspólnikiem w chwili wszczęcia postępowania w sprawie, w której wydany został tytuł egzekucyjny przeciwko spółce jawnej).
Wziąwszy pod uwagę powyższe ustalenia, Trybunał uznał, że art. 399 § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim wyłącza wniesienie skargi o wznowienie postępowania na podstawie art. 4011 k.p.c. odnośnie do postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 190 ust. 4 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.
OCENA KONSTYTUCYJNOŚCI ART. 4011 K.P.C.
Trybunał zwrócił uwagę, że art. 190 ust. 4 Konstytucji wskazuje na wyraźną wolę ustrojodawcy, aby sprawa już rozwiązana (rozstrzygnięta) na podstawie przepisu niezgodnego z Konstytucją, była poprawnie załatwiona, i to bez wykorzystania niezgodnego z Konstytucją przepisu. Istnieje bowiem prawo do kwestionowania rozstrzygnięć ukształtowanych na podstawie niezgodnych z Konstytucją przepisów przed wydaniem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzającego taką okoliczność.
Wola ustrojodawcy wyraźnie w art. 190 ust. 4 Konstytucji wskazuje, że nie tylko jest dopuszczalne rozpatrzenie sprawy w nowym stanie prawnym ukształtowanym w następstwie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, ale że możliwość taka jest ujęta jako podmiotowe, konstytucyjne prawo uprawnionego do ponownego rozpoznania sprawy. Brak jest zatem jakichkolwiek podstaw, aby spod działania art. 190 ust. 4 wyłączać en bloc jakiekolwiek sytuacje, odnoszące się do wyłączenia działania tych przepisów w zależności od tego, jakich działów prawa czy przedmiotu dotyczą. Nie ma więc w szczególności podstaw do tezy, że przepisy procedury czy przepisy o kosztach, na wypadek stwierdzenia ich niezgodności z Konstytucją – nie dają prawa do wznowienia postępowania. Unormowane w art. 190 ust. 4 Konstytucji prawo do ponownego rozpoznania sprawy ma odmienny charakter niż „zwykłe wznowienie”, które następuje z uwagi na nieuwzględnienie przez sąd okoliczności już istniejącej w momencie orzekania. Wznowienie, o którym mówi art. 190 ust. 4 Konstytucji następuje wtedy, gdy orzeczenie o niezgodności z Konstytucją następuje po wydaniu orzeczenia. Przepis ten rodzi konstytucyjne prawo – jeżeli rozstrzygnięcie oparto o przepis, co do którego w formalny sposób stwierdzono niezgodność z Konstytucją – zapewniające, aby ostateczny skutek wymierzenia sprawiedliwości był zgodny z Konstytucją, poprzez zastosowanie mechanizmu ukształtowanego w tym przepisie oraz w ustawach zwykłych, określających procedury: karną, cywilną, administracyjno-sądową i sądową.
Prawo podmiotowe jednostek do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania wskutek orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, ma charakter autonomiczny. Prawo to bowiem przyznaje Konstytucja w art. 190 ust. 4 i jego ograniczenie dopuszczalne jest tylko w wyjątkowych sytuacjach – wyłącznie po spełnieniu wymagań określonych w Konstytucji.
Na gruncie procedury cywilnej art. 40l1 k.p.c. jest jednym z instrumentów mogących służyć realizacji prawa podmiotowego określonego w art. 190 ust. 4 Konstytucji. Skoro zatem przepis ten w założeniu ustawodawcy służyć ma realizacji wolności i praw konstytucyjnych – jako wykreowane do tego narzędzie wzruszania orzeczeń sądowych – to nie może ten właśnie przepis, jako przepis ustawy zwykłej, ograniczać przepisu konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny stwierdza jednak, że do takiego niezgodnego z Konstytucją skutku w postaci ograniczenia wolności i praw konstytucyjnych doszło poprzez nadanie art. 4011 k.p.c. uchwałą składu siedmiu Sądu Najwyższego w sprawie III PZP 2/09 określonego rozumienia w utrwalonej praktyce sądowej.
Trybunał przypomniał, że w swoim orzecznictwie wyjaśniał już relację, jaka zachodzi pomiędzy art. 190 ust. 4 Konstytucji a art. 4011 k.p.c. (zob. wyrok z 2 marca 2004 r. sygn. SK 53/03, OTK ZU 3A/2004, poz. 16) i uznał, że ustalenia te zachowują aktualność również na tle niniejszej sprawy. Kwestionowane w skardze konstytucyjnej rozumienie art. 4011 k.p.c. oparte jest na nieprawidłowym założeniu. Po pierwsze – dlatego, że dopuszcza możliwość wykładni zasady konstytucyjnej poprzez treść regulacji ustawy zwykłej (k.p.c.), co przeczy hierarchii źródeł prawa. Po drugie – pogląd ten pomija fakt, że Konstytucja formułuje cele, które muszą być osiągnięte w systemie prawa i obrocie prawnym, natomiast zadaniem systemu prawnego uformowanego przez akty legislacyjne i praktykę ich stosowania jest – zgodnie ze wskazaniem wynikającym w tym wypadku z reguły éffet utile – zakaz traktowania per non est norm konstytucyjnych (czy ich fragmentów), z uwagi na ograniczającą wykładnię przepisu ustawy zwykłej, jej braki lub luki.
Limitowanie możliwości skorzystania z prawa do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia poprzez utrwaloną przez Sąd Najwyższy wykładnię art. 4011 k.p.c. jest ograniczeniem prawa podmiotowego, wyznaczonego przez art. 190 ust. 4 Konstytucji, nie znajdującym uzasadnienia.
Wziąwszy pod uwagę powyższe ustalenia, Trybunał uznał, że art. 4011 ustawy – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim nie stanowi podstawy do wznowienia postępowania w przypadku wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku orzekającego o niezgodności z Konstytucją określonego znaczenia aktu normatywnego, jest niezgodny z art. 190 ust. 4 Konstytucji.
SKUTEK WYROKU
Skutkiem wyroku Trybunału nie jest utrata mocy obowiązującej przez art. 399 § 2 oraz art. 4011 k.p.c., a tylko wyeliminowanie zakresów tych przepisów, które zostały wskazane w sentencji orzeczenia Trybunału jako niekonstytucyjne. Tym samym niedopuszczalne w świetle Konstytucji są normy prawne, które wyłączają: wniesienie skargi o wznowienie postępowania na podstawie art. 4011 k.p.c. odnośnie do postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, jak też wznowienie postępowania na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w którym orzeczono o niezgodności z wzorcem kontroli części przepisu lub jego określonego rozumienia.
W odniesieniu do skarżącego wydany wyrok stanowi podstawę do wznowienia postępowania w przedmiocie wznowienia postępowania klauzulowego, stosownie do art. 190 ust. 4 Konstytucji.
Pełny skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: prezes TK Bogdan Święczkowski - przewodniczący, sędzia TK Michał Warciński - I sprawozdawca, sędzia TK Andrzej Zielonacki - II sprawozdawca.