Wznowienie postępowania, stwierdzenia nieważności i uchylenia lub zmiany decyzji o przejęciu przez Skarb Państwa nieruchomości, na których właściciele nie gospodarowali osobiście lub przy pomocy członków rodziny pozostających we wspólnocie K 11/18
10 czerwca 2020 r. o godzinie 10:00 Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie w sprawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczącego wyłączenia wzruszenia decyzji o przejęciu przez Skarb Państwa nieruchomości, na których właściciele nie gospodarowali osobiście lub przy pomocy członków rodziny pozostających we wspólności domowej.
Trybunał orzekł, że art. 63 ust. 2 i 3 ustawy z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa w zakresie, w jakim wyłącza stosowanie przepisów ustawy z 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego dotyczących wznowienia postępowania, stwierdzenia nieważności i uchylenia lub zmiany decyzji do wydanych na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych decyzji o przejęciu przez Skarb Państwa nieruchomości, na których właściciele nie gospodarowali osobiście lub przy pomocy członków rodziny pozostających we wspólności domowej od lat pięciu do dnia wejścia w życie ustawy z powodu stałego zatrudnienia w innych zawodach niż praca w indywidualnym gospodarstwie rolnym albo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, jest zgodny z art. 7 oraz art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Będący przedmiotem kontroli w niniejszej sprawie art. 63 ust. 2 ustawy z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (dalej: ustawa o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa) wyłącza stosowanie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, pozwalających na wzruszenie w trybach nadzwyczajnych (wznowienia postępowania, stwierdzenia nieważności i uchylenia lub zmiany decyzji) ostatecznych decyzji wydanych na podstawie ustawy z 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (dalej: ustawa uwłaszczeniowa). Z kolei art. 63 ust. 3 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa nakazuje umorzenie toczących się postępowań administracyjnych w sprawach wskazanych w art. 63 ust. 2 tej ustawy.
Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że wyrażony w art. 63 ust. 2 i 3 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa zakaz wzruszania w trybach nadzwyczajnych decyzji o przejęciu przez Skarb Państwa nieruchomości wchodzących w skład gospodarstw rolnych, wydanych na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej, narusza zasadę praworządności.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich zakwestionowana regulacja zrównała podmioty będące w różnych sytuacjach faktycznych i prawnych. Ponadto różne ustawy z lat 1945-1989 przewidywały przejęcie gospodarstw rolnych przez państwo i prawodawca nie wyłączył możliwości weryfikacji prawidłowości wydanych decyzji, w trybach nadzwyczajnych określonych w kodeksie postępowania administracyjnego.
Odnosząc się do pierwszego ze wskazanych zarzutów, Trybunał wyjaśnił, że nabywanie własności gospodarstw rolnych przez ich posiadaczy na podstawie ustawy uwłaszczeniowej zmierzało do pozbawienia tytułu własności osób, które nie zajmowały się przez długi okres gospodarstwami, choć byli ich właścicielami. Od uchylenia ustawy uwłaszczeniowej upłynęło niemal czterdzieści lat. W tym okresie nieruchomości przejęte przez Skarb Państwa na podstawie jej art. 2 ust. 1 były przedmiotem czynności prawnych, wywołujących określone skutki ekonomiczne i gospodarcze. Nieruchomości te mogły zostać, w sposób całkowicie legalny i nienaruszający zasad sprawiedliwości, sprzedane podmiotom działającym w zaufaniu do państwa i stanowionego przez nie prawa. Mogły też być oddane w użytkowanie wieczyste osobom fizycznym lub prawnym, wniesione do spółek prawa handlowego, w których Skarb Państwa ma większość udziałów albo akcji, czy też zostać zamienione na inne nieruchomości.
Stwierdzenie niekonstytucyjności zakwestionowanej regulacji stanowiłoby więc ingerencję w utrwalony stan prawny i faktyczny, a co istotniejsze prowadziłoby do naruszenia zasad bezpieczeństwa prawnego, pewności prawa i stabilności stosunków prawnych ze względu na naruszenie praw osób, które nabyły nieruchomości wcześniej przejęte przez Skarb Państwa ostatecznymi decyzjami wydanymi na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej. Decyzje te mogły być podważane w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia do końca 1991 r., kiedy to weszła w życie kwestionowana regulacja, a więc niemal dwadzieścia lat. Był to zatem wystarczająco długi okres dla zapewnienia osobom zainteresowanym możliwości skorzystania z przysługujących im środków wzruszenia ostatecznych decyzji administracyjnych o przejęciu własności gospodarstwa rolnego przez Skarb Państwa. Przyjęcie zaskarżonego rozwiązania prawnego uzasadniało dążenie ustawodawcy do zapewnienia stabilności prawa własności nieruchomości rolnych nabytych na podstawie ustawy uwłaszczeniowej i pewności obrotu prawnego tymi nieruchomościami.
Odnosząc się do drugiego ze wskazanych zarzutów, Trybunał stwierdził, że ustawodawca, stanowiąc kwestionowaną regulację, w sposób jednakowy potraktował te wszystkie podmioty, wobec których zapadły na podstawie ustawy uwłaszczeniowej ostateczne decyzje o pozbawieniu własności należących do nich nieruchomości rolnych, tzn. wyłączył stosowanie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, pozwalających na wzruszenie w trybach nadzwyczajnych (wznowienia postępowania, stwierdzenia nieważności i uchylenia lub zmiany decyzji) ostatecznych decyzji wydanych na podstawie ustawy uwłaszczeniowej. Można zatem wskazać wspólną cechę tych podmiotów: wydanie wobec nich ostatecznych decyzji pozbawiających własności nieruchomości rolnych na podstawie ustawy uwłaszczeniowej. Cecha ta, ze względu na ratio legis kwestionowanej regulacji, jaką było zapewnienie bezpieczeństwa prawnego, pewności prawa i stabilności stosunków prawnych, jest cechą istotną, uzasadniającą równe traktowanie byłych właścicieli nieruchomości rolnych, wobec których zapadły ostateczne decyzje pozbawiające ich własności tych nieruchomości na podstawie ustawy uwłaszczeniowej.
Trybunał orzekł również, że o ile wspólne dla regulacji z lat 1945-1989 jest przejęcie własności nieruchomości wchodzących w skład gospodarstw rolnych przez Skarb Państwa, to jednak owo przejęcie następowało z różnych przyczyn. Artykuł 2 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej dotyczy nieruchomości przejętych przez Skarb Państwa ze względu na to, że ich właściciele osobiście lub przy pomocy członków rodziny pozostających we wspólności domowej nie gospodarowali na tych nieruchomościach od lat pięciu od dnia wejścia w życie ustawy uwłaszczeniowej, z powodu stałego zatrudnienia w innych zawodach niż praca w indywidualnym gospodarstwie rolnym albo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Cecha ta odróżnia zatem sytuację prawną byłych właścicieli nieruchomości rolnych, wobec których zapadły ostateczne decyzje pozbawiające ich własności tych nieruchomości na podstawie ustawy uwłaszczeniowej od innych podmiotów, których gospodarstwa rolne zostały przejęte przez państwo na innej podstawie prawnej.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Bartłomiej Sochański – przewodniczący, sędzia TK Andrzej Zielonacki – sprawozdawca, sędzia TK Leon Kieres, sędzia TK Jakub Stelina, sędzia TK Rafał Wojciechowski.