Prawo pomocy w zakresie ustanowienia pełnomocnika z urzędu SK 5/20
18 listopada 2020 r. Trybunał Konstytucyjny, na rozprawie, rozpoznał skargę konstytucyjną dotyczącą zasad ustanawiania pełnomocnika z urzędu osobie zamierzającej wystąpić ze skargą o wznowienie postępowania sądowoadministracyjnego.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 246 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2019 r. poz. 2325) w zakresie, w jakim jest stosowany podczas rozpoznawania wniosku o przyznanie prawa pomocy złożonego w związku ze wznowieniem postępowania przed Naczelnym Sądem Administracyjnym, jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w związku z zasadą określoności przepisów prawa wynikającą z art. 2 Konstytucji.
Ponadto Trybunał postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Przedmiotem zaskarżenia skarżący uczynił art. 246 § 1 pkt 1 p.p.s.a. w zakresie, w jakim nakłada na stronę obowiązek wykazania, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania, bez ustanowienia obiektywnych, jednoznacznych i wiążących sąd kryteriów oceny sytuacji materialnej strony, a także art. 276 w związku z art. 175 § 1 w związku z art. 246 § 1 pkt 1 i 2 w związku z art. 245 § 1-3 p.p.s.a. w zakresie, w jakim nakłada na stronę wymóg wniesienia skargi o wznowienie postępowania sporządzonej i podpisanej przez adwokata lub radcę prawnego, jednocześnie nie gwarantując stronie prawa do uzyskania w tym zakresie zwolnienia od kosztów w zakresie całkowitym lub częściowym, a w konsekwencji uzyskania pomocy prawnej, według obiektywnych, jednoznacznych i wiążących sąd kryteriów oceny jej sytuacji materialnej. Zdaniem skarżącego, w jego sprawie doszło do naruszenia prawa do sądu, gwarantowanego każdemu przez art. 45 ust. 1 Konstytucji, na skutek zastosowania regulacji procesowej, która nie spełniała standardów określoności przepisów prawa wymaganych przez art. 2 Konstytucji.
Trybunał, rozpoznając skargę konstytucyjną, ustalił, że z uwagi na sytuację skarżącego, który wnosił do Naczelnego Sądu Administracyjnego o ustanowienia pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi o wznowienie postępowania sądowoadministracyjnego, lecz nie domagał się przyznania prawa pomocy w zakresie całkowitym (wraz ze zwolnieniem od kosztów sądowych), zakres kontroli konstytucyjności w niniejszej sprawie należało ograniczyć do art. 246 § 1 pkt 2 p.p.s.a. Trybunał stwierdził jednocześnie, że skarżący nie sformułował w istocie osobnych zarzutów, które dotyczyłyby bezpośrednio przymusu adwokackiego w postępowaniu wznowieniowym przed Naczelnym Sądem Administracyjnym.
Trybunał przypomniał swoje dotychczasowe ustalenia orzecznicze dotyczące prawa dostępu do sądu, które wyklucza dopuszczalność ustanawiania barier ekonomicznych uniemożliwiających stronom uruchamianie postępowań sądowych. Zwrócił również uwagę na konstytucyjną gwarancję sprawiedliwej i rzetelnej procedury sądowej. Do czynników, które mogą sprzyjać sprawiedliwemu i rzetelnemu rozpatrzeniu sprawy przez sąd, należy niewątpliwie możność korzystania z pomocy prawnej profesjonalnego pełnomocnika procesowego. Trybunał zaznaczył przy tym, że gwarancje składające się na prawo do sądu nie mają zawsze charakteru absolutnego, a korzystanie z nich może być niekiedy w praktyce ograniczone, jeśli istnieją ku temu dostatecznie ważkie powody konstytucyjne. Takie powody mogą wiązać się w szczególności z koniecznością zapewnienia właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, w tym – zagwarantowania adekwatnych środków finansowych na działalność sądów. Z Konstytucji nie wynika nakaz nieodpłatności postępowań sądowych i obciążenia ich kosztami Skarbu Państwa.
Trybunał, odnosząc powyższe ustalenia do niniejszej sprawy, odnotował, że w świetle zarówno treści przepisów prawa, jak i orzecznictwa sądów administracyjnych, jedynymi przesłankami warunkującymi przyznanie prawa pomocy w postępowaniu sądowoadministracyjnym są przesłanki dotyczące sytuacji materialnej osoby fizycznej ubiegającej się o skorzystanie z tego prawa. Zgodnie z art. 246 § 1 pkt 2 p.p.s.a., przyznanie prawa pomocy w postaci ustanowienia adwokata z urzędu zależy od wykazania przez stronę niemożności poniesienia pełnych kosztów postępowania – bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla niej i jej rodziny.
Trybunał stwierdził, że pojęcie „uszczerbku utrzymania koniecznego” – choć ma charakter ocenny – nie jest niedookreślone w stopniu, który wykluczałbym jednolite i zgodne z Konstytucją stosowanie art. 246 § 1 pkt 2 p.p.s.a., a przez to uzasadniałby konieczność orzeczenia o niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu. Analiza orzecznictwa sądów administracyjnych i wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa wskazuje na to, że na gruncie tego przepisu doszło do wypracowania względnie jasnych i stałych kryteriów oceny przesłanki przyznania prawa pomocy, a więc nie można mówić o dowolności czy arbitralności rozstrzygnięć zapadających w tym zakresie.
Trybunał zwrócił też uwagę na konkretne rozwiązania formalno-proceduralne, którymi ustawodawca obudował procedurę przyznawania prawa pomocy. Przede wszystkim, podejmowanie decyzji w tym zakresie zostało przekazane sądom. Jest to rozwiązanie optymalne z punktu widzenia konstytucyjnego prawa do sądu, albowiem pozostawia wyłącznie sądowi rozstrzyganie w kwestii wpływającej na pozycję procesową strony w postępowaniu sądowoadministracyjnym. Jednocześnie Konstytucja nie wymaga, aby o przyznaniu prawa pomocy zawsze musiał decydować bezpośrednio sąd. Dopuszczalne jest zatem przeniesienie tego typu zadania na urzędników sądowych, jakimi są referendarze sądowi. Ustawodawca zadbał jednocześnie o to, aby rozstrzygnięcie w sprawie przyznania prawa pomocy podlegało kontroli. Jeśli postanowienie w sprawie przyznania prawa pomocy zostało wydane przez referendarza sądowego, stronie przysługuje prawo sprzeciwu do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Jeśli z kolei – z uwagi na szczególny charakter sprawy – decyzję taką podjął bezpośrednio wojewódzki sąd administracyjny, na jego postanowienie stronie przysługuje zażalenie do Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Z tych względów Trybunał stwierdził, że zarzuty niekonstytucyjności podniesione przez skarżącego w skardze konstytucyjnej nie były uzasadnione.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski – przewodniczący, sędzia TK Piotr Pszczółkowski – sprawozdawca, wiceprezes TK Mariusz Muszyński, sędzia TK Stanisław Piotrowicz, Prezes TK Julia Przyłębska.