Art. 6 ust. 1 zd. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w zakresie, w jakim pojęciem „sąd” obejmuje Trybunał Konstytucyjny K 6/21
24 listopada 2021 r. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Prokuratora Generalnego dotyczący art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w zakresie, w jakim pojęciem „sąd” obejmuje Trybunał Konstytucyjny oraz przyznaje Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka kompetencje do oceny legalności wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
1. Art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.) w zakresie, w jakim pojęciem sądu użytym w tym przepisie obejmuje Trybunał Konstytucyjny, jest niezgodny z art. 173 w związku z art. 10 ust. 2, art. 175 ust. 1 i art. 8 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze konwencji powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim przyznaje Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka kompetencję do oceny legalności wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego, jest niezgodny z art. 194 ust. 1 w związku z art. 8 ust. 1 Konstytucji.
Ponadto postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Zakwestionowany przepis stanowi, że „każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej”. Prokurator Generalny zakwestionował normy wywiedzione z tego przepisu przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) w wyroku z 7 maja 2021 r. w sprawie skargi spółki Xero Flor przeciwko Polsce: normę uznającą Trybunał Konstytucyjny (TK) za sąd w rozumieniu art. 6 ust. 1 zd. pierwsze Konwencji oraz normę przyznającą ETPC kompetencję do oceny legalności wyboru sędziów TK.
Kontroli TK zostały poddane zatem normy będące wynikiem prawotwórczej wykładni art. 6 ust. 1 zd. pierwsze Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Konwencja) dokonanej przez ETPC w konkretnej sprawie. Wykładnia ta, pomimo że dokonana na tle jednostkowej sprawy, wiąże na podstawie art. 32 Konwencji państwa-strony, a ze względu na pozycję i autorytet ETPC jest powszechnie respektowana przez sądy krajowe. Nie istnieje inny mechanizm weryfikacji tej wykładni, niż kontrola TK, który, jako „sąd ostatniego słowa”, jest zobowiązany stać na straży podstawowych zasad ustrojowych wyrażonych w Konstytucji. Z tych względów TK uznał, że ma kompetencję do kontroli norm zastosowanych przez ETPC w wyroku w sprawie Xero Flor.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem ETPC stosowanie art. 6 ust. 1 zd. pierwsze Konwencji do postępowania przed sądami konstytucyjnymi jest ograniczone do wyjątkowych sytuacji. Przede wszystkim art. 6 Konwencji nie gwarantuje prawa dostępu do sądu właściwego do unieważnienia lub uchylenia aktu normatywnego i nie ma zastosowania do wznowienia postępowania w następstwie stwierdzenia przez sąd krajowy naruszenia Konstytucji. Może być stosowany, o ile postępowanie z nadzwyczajnego środka zaskarżenia (a takim jest polska skarga konstytucyjna) ma podobny charakter i zakres do zwykłego postępowania odwoławczego, a sąd konstytucyjny jest uprawniony do podjęcia skutecznych środków naprawczych odnoszących się do indywidualnej sytuacji skarżącego.
Żadna z powyższych przesłanek nie jest spełniona w odniesieniu do polskiego sądu konstytucyjnego. TK jest organem władzy sądowniczej (art. 10 ust. 2 Konstytucji), jednak nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości w rozumieniu rozstrzygania indywidualnych spraw cywilnych, karnych czy administracyjnych. Wyłączną kompetencję w tym zakresie mają, zgodnie z art. 175 ust. 1 Konstytucji, Sąd Najwyższy oraz sądy powszechne, administracyjne i wojskowe, sprawujące w Rzeczypospolitej Polskiej wymiar sprawiedliwości. Podstawowym zadaniem TK jest kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych i w razie potrzeby eliminacja norm niezgodnych z systemu obowiązującego prawa. Nawet rozpoznając skargę konstytucyjną, TK orzeka wyłącznie o prawie, a nie o jednostkowych uprawnieniach skarżącego. Nie jest także kolejną instancją sądową ani nie zastępuje sądów (nie kontroluje stosowania prawa w konkretnej sprawie). Korzystny dla skarżącego wyrok TK nie prowadzi automatycznie do wzruszenia ostatecznego rozstrzygnięcia, lecz umożliwia dopiero wznowienie postępowania.
W tym świetle bezwarunkowe, wbrew dotychczasowej linii orzeczniczej, zakwalifikowanie przez ETPC polskiego TK jako organu sądowego objętego zakresem stosowania art. 6 ust. 1 zd. pierwsze Konwencji, narusza przepisy Konstytucji statuujące pozycję ustrojową polskiego sądu konstytucyjnego, to jest interpretowane związkowo art. 10 ust. 2, art. 173 i art. 175 ust. 1, a także zasadę nadrzędności Konstytucji, o której mowa w jej art. 8 ust. 1.
We wniosku została zakwestionowana także norma przyznająca ETPC kompetencję do oceny legalności wyboru sędziów TK. W świetle art. 194 ust. 1 Konstytucji monopol w zakresie wyboru sędziów TK ma Sejm, a dopełnieniem procedury wyboru jest złożenie ślubowania wobec Prezydenta. W polskim systemie prawnym nie istnieją organy ani mechanizmy umożliwiające weryfikację legalności wyboru sędziów TK. Za niewłaściwy w tym zakresie uznał się sam TK w wyroku w sprawie o sygn. K 35/15 oraz postanowieniu w sprawie o sygn. U 8/15. ETPC, oceniając legalność wyboru sędziego TK orzekającego w sprawie skarżącej spółki, wykreował nieznaną Konstytucji procedurę kontroli kształtowania składu TK i w sposób nieuprawniony wkroczył w kompetencje konstytucyjnych organów władzy państwowej – Sejmu i Prezydenta, co stanowi naruszenie art. 194 ust. 1 Konstytucji oraz zasady nadrzędności Konstytucji.
Wyrok ma charakter zakresowy. Znaczy to, że TK orzekł, iż określone, wskazane w sentencji normy wywiedzione z art. 6 ust. 1 zd. pierwsze Konwencji, naruszają przepisy Konstytucji, wobec czego nie mają mocy wiążącej. W pozostałym zakresie przepis ten, jako element umowy międzynarodowej, której stroną jest Rzeczpospolita Polska, nadal jest częścią krajowego porządku prawnego i może być podstawą skarg składanych przez polskich obywateli do ETPC.
Skład orzekający TK: Prezes TK Julia Przyłębska – przewodniczący, sędzia TK Wojciech Sych – sprawozdawca, sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski, sędzia TK Bartłomiej Sochański, sędzia TK Michał Warciński.