Nałożenie przez sąd opiekuńczy na osobę, pod której pieczą znajduje się dziecko, obowiązku zapłaty sumy pieniężnej na rzecz osoby uprawnionej do kontaktów z dzieckiem SK 3/20
22 czerwca 2022 r. o godz. 11:30 Trybunał Konstytucyjny ogłosił wyrok w sprawie ze skargi konstytucyjnej dotyczącej zagadnienia nałożenia przez sąd opiekuńczy na osobę, pod której pieczą znajduje się dziecko, obowiązku zapłaty sumy pieniężnej na rzecz osoby uprawnionej do kontaktów z dzieckiem.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 59816 § 1 w związku z art. 59815 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim obejmują sytuacje, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje, s ą n i e z g o d n e z art. 48 ust. 1 zdanie drugie oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto Trybunał postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło większością głosów.
Zdanie odrębne do wyroku zgłosił sędzia TK Michał Warciński.
Przedmiot oraz wzorce kontroli
W sprawie SK 3/20 przedmiotem zaskarżenia uczyniono art. 59816 § 1 w związku z art. 59815 § 1 k.p.c., które 13 sierpnia 2011 r. zostały dodane przez art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 26 maja 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i mają następujące brzmienie:
– art. 59815 § 1:
„Jeżeli osoba, pod której pieczą dziecko pozostaje, nie wykonuje albo niewłaściwie wykonuje obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy, uwzględniając sytuację majątkową tej osoby, zagrozi jej nakazaniem zapłaty na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie obowiązku”;
– art. 59816 § 1:
„Jeżeli osoba, której sąd opiekuńczy zagroził nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, nie wypełnia nadal swego obowiązku, sąd opiekuńczy nakazuje jej zapłatę należnej sumy pieniężnej, ustalając jej wysokość stosownie do liczby naruszeń. Sąd może w wyjątkowych wypadkach zmienić wysokość sumy pieniężnej, o której mowa w art. 59815, ze względu na zmianę okoliczności”.
Jako wzorce kontroli w skardze konstytucyjnej powołano następujące przepisy:
– art. 1, art. 2, art. 7, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 30, art. 31 ust. 1 i 2, art. 32 ust. 1 i 2, art. 33 ust. 1, art. 41 ust. 1, art. 47, art. 48 ust. 1, art. 52 ust. 1, art. 71 ust. 1 oraz art. 72 ust. 1 i 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
– art. 12 ust. 1 i 2, art. 13 ust. 1, art. 16 ust. 1 i 2, art. 18 ust. 1 oraz art. 19 ust. 1 Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r.,
– art. 6, art. 8 oraz art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2.
Problem konstytucyjny
Sprawa SK 3/20 dotyczy kwestii nieuwzględnienia przez przepisy procedury cywilnej w przedmiocie wykonywania kontaktów z dzieckiem – nakazujące osobie, pod której pieczą znajduje się dziecko, zapłatę sumy pieniężnej na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem – sytuacji, w której niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje.
Stan faktyczny
Postanowieniem sądu rejonowego z 23 grudnia 2014 r., zmienionym postanowieniem sądu okręgowego z 28 kwietnia 2015 r., zostały uregulowane kontakty ojca z jego córką – małoletnią skarżącą w niniejszej sprawie.
Ponieważ matce dziewczynki – skarżącej w niniejszej sprawie – ojciec dziewczynki zarzucił niewywiązywanie się z obowiązków nałożonych na nią wspomnianymi orzeczeniami sądowymi, postanowieniem z 9 sierpnia 2016 r., wydanym na wniosek ojca dziewczynki, sąd rejonowy zagroził matce dziewczynki nakazaniem zapłaty na rzecz wnioskodawcy kwoty 1500 zł za każde naruszenie obowiązku wynikającego z powołanych wyżej postanowień w zakresie kontaktów. Orzeczenie to zostało utrzymane w mocy przez sąd okręgowy postanowieniem z 21 listopada 2016 r.
W następstwie dalszego niewywiązywania się ze wspomnianego obowiązku sąd rejonowy, postanowieniem z 3 października 2017 r., nakazał matce dziewczynki zapłatę na rzecz jej ojca:
– kwoty 13500 zł za naruszenia, o których mowa w postanowieniu z 9 sierpnia 2016 r.;
– kwoty 798,48 zł tytułem zwrotu uzasadnionych wydatków poniesionych w związku z przygotowaniem do kontaktu.
Zażalenie na powyższe orzeczenie złożył zarówno ojciec, jak i matka dziewczynki. Orzeczenie to zostało utrzymane w mocy przez sąd okręgowy postanowieniem z 19 marca 2018 r.
Zarzuty skargi konstytucyjnej
Zdaniem skarżących (matki i jej córki) naruszenie wobec nich Konstytucji wynika z tego, że art. 59816 § 1 w związku z art. 59815 § 1 k.p.c. uniezależnia nakazanie zapłaty osobie niewypełniającej obowiązków, wynikających z orzeczenia sądu opiekuńczego w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, od ponoszenia przez nią wyłącznej winy za ten stan. Zdaniem skarżących kwestionowane przepisy k.p.c. nakazują, w sytuacji wszczęcia egzekucji przez osobę uprawnioną do kontaktów, badanie postawy jedynie osoby zobowiązanej do wykonania obowiązku.
Ocena konstytucyjności
W sprawie SK 3/20 nie ulegało wątpliwości, że wydane wobec matki dziewczynki orzeczenia sądów opiekuńczych dotyczyły w pierwszej kolejności jej sytuacji majątkowej poprzez zagrożenie nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej oraz nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej na rzecz ojca dziewczynki, uprawnionego do kontaktu z dzieckiem; wskazano to też w skardze konstytucyjnej, powołując, jako jeden z wzorców kontroli, art. 21 ust. 1 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że nie można jednak tracić z pola widzenia tego, iż wydane wobec matki dziewczynki postanowienia sądu opiekuńczego, przesądzające o uszczerbku w jej substancji majątkowej, spowodowane były respektowaniem przez tę skarżącą woli jej córki, czego zaskarżone przepisy k.p.c. nie przewidują expressis verbis. Orzeczenia wydane w stanie faktycznym sprawy SK 3/20 mają również wpływ refleksowy na małoletnią skarżącą, której sytuacji prawnej też przecież dotyczą (in casu: nakazanie kontaktów małoletniej z uprawnionym pod rygorem – w razie braku tychże – uiszczania sum pieniężnych przez jej matkę na rzecz uprawnionego). W tym kontekście Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że w obowiązującej Konstytucji dobro dziecka stanowi konstytucyjną klauzulę generalną i z tego też powodu Trybunał odniósł się do powołanych przez skarżące wzorców kontroli w postaci art. 48 ust. 1 (a ściślej: jego zdania drugiego) oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji.
Zgodnie z art. 48 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji wychowanie powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. W myśl zaś art. 72 ust. 3 ustawy zasadniczej w toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka. Stosownie natomiast do art. 12 Konwencji o prawach dziecka z 1989 r., jej strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka. Wspólnym mianownikiem wskazanych regulacji jest zobowiązanie podmiotów, mających wpływ na losy dziecka, do poszanowania jego odrębności, indywidualności i przekonań. Z obowiązku tego wynika konieczność uznania podmiotowości dziecka i wysłuchania jego zdania. Adresatami norm są rodzice, opiekunowie, organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko. Grono to obejmuje zatem wszystkie podmioty uprawnione bezpośrednio i pośrednio do decydowania o losach dziecka: oprócz rodziców i opiekunów prawnych lub faktycznych, także sądy opiekuńcze, lekarzy (mieszczących się w kategorii osób odpowiedzialnych in concreto za dziecko) oraz państwa, przyznające poszczególnym osobom i organom powyższe uprawnienia mocą swego prawodawstwa.
Trybunał stwierdził, że nie ulega wątpliwości, iż celem art. 48 ust. 1 zdanie drugie oraz art. 71 ust. 3 Konstytucji jest realizacja „dobra dziecka”, którego rekonstrukcja powinna się odbywać poprzez odwołanie do aksjologii Konstytucji i ogólnych założeń systemowych. Jednocześnie nakaz ochrony dobra dziecka stanowi podstawową, nadrzędną zasadę polskiego systemu prawa rodzinnego, której podporządkowane są wszelkie regulacje w sferze stosunków pomiędzy rodzicami i dziećmi. Pojęcie „praw dziecka” w przepisach Konstytucji należy rozumieć jako nakaz zapewnienia ochrony interesów małoletniego, który w praktyce sam może jej dochodzić w bardzo ograniczonym zakresie. Rodzice winni mieć zatem prawo do reprezentowania dziecka względem osób trzecich, by móc efektywnie sprawować nad nim pieczę. Przysługuje im w tym względzie prawo podmiotowe o charakterze przyrodzonym i naturalnym, niepochodzące z nadania państwowego, choć wykonywane pod kontrolą państwową i społeczną. Na straży rodzicielstwa stoi także Konstytucja (zob. art. 18). Jeśli jednak rodzice nienależycie wykonują swoje uprawnienia i obowiązki względem dziecka, sprzecznie z jego dobrem, mogą zostać pozbawieni władzy rodzicielskiej.
Powołane przez skarżące art. 48 ust. 1 zdanie drugie oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji Trybunał uznał za adekwatne do oceny położenia prawnego rodziców (opiekunów), pod których pieczą pozostaje dziecko, w sytuacji determinowanej przez zaskarżone przepisy, a wynikłej uprzednio z zachowania dziecka, które nie zostało wywołane przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje. Dyspozycje art. 59815 § 1 i art. 59816 § 1 k.p.c., mimo że odnoszą się do osoby opiekuna dziecka, wkraczają swym zakresem stosowania w sferę autonomii dziecka wówczas, gdy nie ma ono woli kontaktu z rodzicem. Nie ulega bowiem wątpliwości, że wola każdego człowieka jest elementem jego życia osobistego, podlegającego ochronie prawnej, a w przypadku dzieci – w szczególności na poziomie międzynarodowym (zob.: art. 12 Konwencji o prawach dziecka z 1989 r.; art. 3 oraz art. 6 lit. b i c Europejskiej konwencji o wykonywaniu praw dzieci, sporządzonej w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 r.), i objętego gwarancją dysponowania tym dobrem według własnego uznania w myśl art. 47 Konstytucji.
W ocenie Trybunału nie budzi wątpliwości, że dzieci realizują swe prawa pod kontrolą dorosłych. Za niezgodny z powołanymi wzorcami kontroli należy jednak uznać mechanizm prawny, który umożliwia stosowanie sankcji finansowych wobec osoby sprawującej pieczę nad dzieckiem w sytuacji, w której nie wykonuje ona nałożonych na nią obowiązków dotyczących kontaktu dziecka, ale z powodu uwzględnienia woli (zdania) tego właśnie dziecka. Interpretacja art. 48 ust. 1 zdanie drugie oraz art. 72 ust. 3 Konstytucji – nakazujących zapoznanie się z opinią dziecka w jego własnych sprawach oraz uszanowanie zajętego przez nie stanowiska w miarę możliwości i z uwzględnieniem stopnia jego dojrzałości – nie może prowadzić do traktowania tych przepisów jako pozbawionych bezpośredniego skutku prawnego. Przekonuje o tym zwłaszcza treść art. 81 ustawy zasadniczej, zgodnie z którym pewnych praw określonych w rozdziale II Konstytucji można dochodzić tylko w granicach określonych w ustawie; ustrojodawca dokonał tu jednak ich taksatywnego wyliczenia, gdyż chodzi o prawa wyłącznie wyrażone w art. 65 ust. 4 i 5, art. 66, art. 69, art. 71 i art. 74-76 Konstytucji.
Zaskarżone przepisy – zwłaszcza w sposób zastosowany w sprawie leżącej u podstaw rozpatrywanej skargi konstytucyjnej – nie zapewniają respektowania przez osobę sprawującą pieczę nad dzieckiem prawa tego dziecka do wyrażenia zdania w sprawach dotyczących jego kontaktów z rodzicem (lub innym uprawnionym), zgodnie ze standardami ustanowionymi w art. 48 ust. 1 zdanie drugie i art. 72 ust. 3 Konstytucji. Dzięki władzy rodzicielskiej powstaje swoisty trójstronny stosunek prawny: między rodzicami a dzieckiem – z jednej strony – oraz rodzicami a osobami trzecimi – z drugiej. Obowiązek wysłuchania dziecka i uwzględnienia w miarę możliwości jego zdania realizowany jest przede wszystkim w relacji rodzic – dziecko, a także odpowiednio: opiekun – dziecko. Sąd opiekuńczy również musi mieć tę okoliczność na uwadze, wydając postanowienia w trybie art. 59815 § 1 i art. 59816 § 1 k.p.c.; jest on także obowiązany do samodzielnego wysłuchania dziecka przed podjęciem decyzji w sprawach dotyczących jego osoby, jeżeli rozwój umysłowy dziecka, stan zdrowia i stopień jego dojrzałości na to pozwalają, a ponadto obowiązany jest w miarę możliwości uwzględnić jego rozsądne życzenia (art. 576 § 2 k.p.c.); co wymaga podkreślenia – musi się to odbywać z poszanowaniem art. 72 ust. 3 Konstytucji, art. 12 ust. 1 Konwencji o prawach dziecka z 1989 r. oraz art. 3 i art. 6 lit. b i c Europejskiej konwencji o wykonywaniu praw dzieci z 1996 r. W tym miejscu należy także uwypuklić, że nakaz ochrony dobra dziecka stanowi podstawową, nadrzędną zasadę polskiego systemu prawnego; pojęcie „praw dziecka” w przepisach Konstytucji należy rozumieć jako nakaz zapewnienia ochrony interesów małoletniego, który w praktyce sam może jej dochodzić w bardzo ograniczonym zakresie. Dobro dziecka jest również tą wartością, która determinuje kształt innych rozwiązań instytucjonalnych (nie tylko na gruncie prawa rodzinnego).
Zdaniem Trybunału zaskarżone przepisy w zakresie, w jakim obejmują sytuacje, w których niewłaściwe wykonywanie lub niewykonywanie obowiązków związane jest z zachowaniem dziecka, niewywołanym przez osobę, pod której pieczą dziecko to się znajduje, godzą w konstytucyjny standard ochrony dobra dziecka. Wydaje się bowiem oczywiste, że swoisty automatyzm groźby sankcji pieniężnych oraz nałożenia tych sankcji na rodzica (opiekuna) za naruszenia wskazane odpowiednio w art. 59815 § 1 i art. 59816 § 1 k.p.c., bez względu na okoliczności faktyczne, które legły u podstaw tych naruszeń, przeczy funkcji, jaką w założeniu miały spełniać zaskarżone przepisy.
Umorzenie postępowania w pozostałym zakresie
W sprawie SK 3/20 postępowanie zostało umorzone:
– w odniesieniu do badania zgodności zaskarżonych przepisów z art. 1, art. 2, art. 7, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 30, art. 31 ust. 1 i 2, art. 32 ust. 1 i 2, art. 33 ust. 1, art. 41 ust. 1, art. 47, art. 48 ust. 1 zdanie pierwsze, art. 52 ust. 1, art. 71 ust. 1 oraz art. 72 ust. 1 Konstytucji – z powodu zbędności orzekania;
– w odniesieniu do badania zgodności zaskarżonych przepisów z art. 12 ust. 1 i 2, art. 13 ust. 1, art. 16 ust. 1 i 2, art. 18 ust. 1 i art. 19 ust. 1 Konwencji o prawach dziecka z 1989 r. oraz art. 6, art. 8 oraz art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. – z powodu niedopuszczalności orzekania (zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji przepisy aktów prawa międzynarodowego nie mogą stanowić „bezpośrednich” wzorców kontroli w sprawach inicjowanych skargą konstytucyjną).
Skutek wyroku
Skutkiem niniejszego wyroku nie jest utrata mocy obowiązującej przez art. 59815 § 1 oraz art. 59816 § 1 k.p.c., a tylko wyeliminowanie zakresu tych przepisów, który został wskazany w sentencji orzeczenia Trybunału jako niekonstytucyjny. Tym samym sądy opiekuńcze – przy rozpatrywaniu wniosków o zagrożenie zapłatą określonej sumy pieniężnej oraz o zobowiązanie do zapłaty tej sumy – obowiązane będą z urzędu wziąć pod uwagę, czy do niewykonania albo niewłaściwego wykonania obowiązków przez osobę, pod której pieczą znajduje się dziecko, doszło w wyniku uwzględnienia woli dziecka (wyrażonej samodzielnie, bez wpływu osoby, pod której pieczą się ono znajduje).
Stosownie do art. 190 ust. 4 Konstytucji oraz art. 4011 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. niniejszy wyrok stanowi dla skarżących podstawę do wznowienia postępowania.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Krystyna Pawłowicz – przewodniczący, sędzia TK Andrzej Zielonacki – sprawozdawca, sędzia TK Wojciech Sych, sędzia TK Bogdan Święczkowski, sędzia TK Michał Warciński.