Koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu SK 85/22
19 kwietnia 2023 r. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną P. M. dotyczącą kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że § 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 zdanie drugie i art. 92 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Problem konstytucyjny, o którym rozstrzygał Trybunał Konstytucyjny, dotyczył zróżnicowania wynagrodzenia za pomoc prawną świadczoną przez radcę prawnego ze względu na kryterium formy świadczenia tej pomocy (z urzędu, na podstawie umowy z klientem).
Skarżący zarzucił, że § 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 3 października 2016 r., określając stawki minimalne dla radców prawnych z urzędu na poziomie znacznie niższym niż dla radców prawnych z wyboru, nie mając ku temu upoważnienia w ustawie, arbitralnie różnicuje radców prawnych w zakresie wynagrodzenia za świadczoną przez nich pomoc prawną. Trybunał Konstytucyjny podzielił zarzuty skarżącego i stwierdził, że zaskarżony § 8 rozporządzenia z 3 października 2016 r. narusza standard konstytucyjny.
Trybunał Konstytucyjny uwzględnił, że istotnie podobny problem konstytucyjny był już rozstrzygany w wyrokach o sygn. SK 66/19 i SK 78/21, w których Trybunał orzekł o niekonstytucyjności zróżnicowania wynagrodzenia za pomoc prawną świadczoną przez adwokatów. Trybunał przyjął wówczas, że uprawnienie adwokata do wynagrodzenia za świadczoną pomoc prawną jest podlegającym ochronie konstytucyjnej prawem majątkowym oraz stwierdził, że adwokaci, niezależnie od tego, czy udzielają pomocy prawnej z urzędu, czy z wyboru, stanowią grupę podmiotów podobnych z punktu widzenia celu i treści poddanej kontroli regulacji. Takie same założenia Trybunał przyjął w odniesieniu do radców prawnych.
Wziąwszy pod uwagę, że podstawowym celem pomocy prawnej świadczonej przed organami wymiaru sprawiedliwości tak z urzędu, jak z wyboru jest zagwarantowanie stronom dostępu do sądu dla realizacji ochrony ich praw, Trybunał nie znalazł jakichkolwiek racjonalnych argumentów (nie tylko konstytucyjnych), które uzasadniałyby nierówne traktowanie radców prawnych w zakresie opłat za świadczoną pomoc prawną w zależności od tego, czy działają oni z wyboru, czy też zostali ustanowieni z urzędu. Argumentów takich nie dostarczyła ani analiza prac nad projektem rozporządzenia, ani stanowisko przedstawione przez Ministra Sprawiedliwości jako uczestnika postępowania w niniejszej sprawie.
Trybunał zaznaczył, że świadczenie pomocy prawnej przez pełnomocników z urzędu wiąże się z wykonywaniem zadania publicznego, za które odpowiada w pierwszej kolejności państwo, a samorządy zawodowe w wykonywaniu tego zadania współuczestniczą. Patrząc z tej perspektywy, Trybunał uznał, że argument podniesiony w stanowisku Ministra Sprawiedliwości, iż ponoszenie kosztów pomocy prawnej z urzędu przez Skarb Państwa miałoby uzasadniać dopuszczalność zróżnicowania wynagrodzenia pełnomocników, prowadzi do przeciwnych wniosków niż wywiedzione przez Ministra. Jeśli – jak podniósł Minister – regulując tę dziedzinę spraw, prawodawca miał obowiązek uwzględnić „możliwości majątkowe społeczeństwa oraz interes społeczny”, to jednocześnie – właśnie ze względu na realizację tych wartości – powinien uzasadnić, na podstawie jakich przesłanek (np. realnego zagrożenia stabilności finansów publicznych, związanego z tym ograniczenia środków przeznaczonych na finansowanie pomocy prawnej) wyznaczył opłaty za czynności radców prawnych z urzędu na znacznie niższym poziomie niż dla radców prawnych z wyboru, czego jednak nie uczynił. Zdaniem Trybunału, analiza statusu radców prawnych i ich roli w postępowaniu, w którym występują jako podmioty powołane i zobowiązane do zastępstwa prawnego, prowadzi do uznania, że różnicowanie ich wynagrodzenia (tj. ustalenie wynagrodzenia pełnomocników z urzędu na znacznie niższym poziomie) nie ma konstytucyjnego uzasadnienia.
Orzekając ponownie o niekonstytucyjności regulacji wykonawczej arbitralnie różnicującej opłaty za pomoc prawną udzielaną przez profesjonalnych pełnomocników z urzędu oraz z wyboru, Trybunał Konstytucyjny po raz kolejny zaznaczył, że istnieje pilna potrzeba kompleksowego i spójnego uregulowania tych kwestii, w tym zwłaszcza na poziomie ustawy.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Andrzej Zielonacki - przewodniczący, sędzia TK Piotr Pszczółkowski - sprawozdawca, sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski.