Wyłączenie prawa funkcjonariuszy Straży Granicznej do otrzymywania zwiększonej stawki rekompensaty pieniężnej za pracę w godzinach nadliczbowych oraz całkowite pozbawienie w/w rekompensaty funkcjonariuszy uprawnionych do dodatku funkcyjnego K 17/19
28 listopada 2023 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie w sprawie wniosku Zarządu Głównego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Funkcjonariuszy Straży Granicznej dotyczącego wyłączenia prawa funkcjonariuszy Straży Granicznej do otrzymywania zwiększonej stawki rekompensaty pieniężnej za pracę w godzinach nadliczbowych oraz całkowitego pozbawienia w/w rekompensaty funkcjonariuszy uprawnionych do dodatku funkcyjnego.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 37 ust. 3 ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, w zakresie obejmującym wyrażenie: „w tym samym wymiarze”, przez to, że nie przyznaje funkcjonariuszowi Straży Granicznej czasu wolnego w zwiększonym wymiarze za czas służby przekraczający normę określoną w art. 37 ust. 2 tej ustawy, jest niezgodny z art. 4 akapit 1 pkt 2 Europejskiej Karty Społecznej, sporządzonej w Turynie dnia 18 października 1961 r.
Ponadto Trybunał postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Wyrok zapadł po rozpoznaniu wniosku Zarządu Głównego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Funkcjonariuszy Straży Granicznej, który zwrócił się do Trybunału o orzeczenie, iż określone w ustawie o Straży Granicznej (dalej: ustawa o SG) zasady otrzymywania przez funkcjonariuszy Straży Granicznej rekompensaty za czas służby przekraczający normy czasu służby (tzw. służba w nadgodzinach) naruszają wynikające z art. 4 akapit 1 pkt 2 Europejskiej Karty Społecznej (dalej: EKS lub Karta) prawo do zwiększonej stawki wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
Zakwestionowany art. 37 ust. 3 ustawy o SG stanowił, że za czas służby przekraczający normę określoną ustawowo funkcjonariuszom Straży Granicznej – z wyłączeniem funkcjonariuszy uprawnionych do dodatku funkcyjnego – przysługuje czas wolny od służby w tym samym wymiarze. Brzmienie tego przepisu uległo zmianie w 2019 r. Nowelizacja nie doprowadziła jednak do zmiany istoty rozwiązania prawnego kwestionowanego przez wnioskodawcę. Nadal bowiem podstawową formą rekompensaty za służbę ponadwymiarową jest przyznanie czasu wolnego od służby „w tym samym wymiarze”. Trybunał stwierdził zatem, że zmiana brzmienia przepisu poddanego jego kontroli nie mogła stanowić przeszkody merytorycznego rozpoznania wniosku przez Trybunał, ponieważ nie zdezaktualizowała problemu konstytucyjnego podniesionego we wniosku, jakim jest pozbawienie funkcjonariuszy Straży Granicznej prawa do rekompensaty w zwiększonym wymiarze za służbę w nadgodzinach.
Wskazany jako wzorzec kontroli art. 4 akapit 1 pkt 2 EKS stanowi, że w celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do sprawiedliwego wynagrodzenia państwa-strony Karty zobowiązują się uznać prawo pracowników do zwiększonej stawki wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, z zastrzeżeniem wyjątków w wypadkach szczególnych. Trybunał zwrócił uwagę, że przepis ten nie precyzuje wprawdzie, w jakiej formie ani w jakim wymiarze rekompensata ma być przyznana, niemniej nakłada na państwa-strony obowiązek uzyskania pewnego rezultatu, polegającego na zagwarantowaniu pracownikom sprawiedliwego wynagrodzenia. W świetle art. 4 akapit 1 pkt 2 EKS nie ulega wątpliwości, że za pracę w godzinach nadliczbowych pracownikom powinna przysługiwać wynagrodzenie w zwiększonej stawce. Jak wynika z wyjaśnień Europejskiego Komitetu Praw Społecznych (dalej: Komitet), za zgodne z tym wymaganiem można uznać również rozwiązania prawne polegające na przyznaniu rekompensaty w postaci dodatkowego czasu wolnego od pracy – pod warunkiem jednak, że wymiar takiego czasu wolnego będzie wyższy niż liczba godzin przepracowanych ponad normę czasu pracy. Innymi słowy, nawet jeśli Karta pozostawia państwom-stronom swobodę wyboru środków realizacji zobowiązań wynikających z jej art. 4, to przyjęty ostatecznie środek musi przynieść „satysfakcjonujący rezultat” w postaci rekompensaty za pracę w nadgodzinach w wymiarze realnie zwiększonym w porównaniu z wysokością wynagrodzenia za pracę świadczoną w standardowym czasie.
Karta została ratyfikowana przez Prezydenta RP w 1997 r. Wynikające z niej obowiązki każdego państwa-strony stanowią dla Rzeczypospolitej Polskiej zobowiązanie międzynarodowe, którego przestrzegania nakazuje art. 9 Konstytucji. Zgodnie z art. 188 pkt 2 Konstytucji, do Trybunału Konstytucyjnego należy orzekanie o zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Na mocy art. 241 ust. 1 Konstytucji, taki status ma właśnie Europejska Karta Społeczna. Tym samym w niniejszej sprawie do Trybunału należała ocena tego, czy ustalenie przez ustawodawcę rekompensaty za czas służby w tzw. nadgodzinach w formie czasu wolnego od służby „w tym samym wymiarze” czyni zadość zobowiązaniu, jakie Rzeczypospolita Polska przyjęła na siebie, wiążąc się treścią art. 4 akapit 1 pkt 2 EKS.
Trybunał stwierdził, że ustawodawca nie tyle nawet zaniechał ustanowienia rozwiązań prawnych, które pozwalałyby funkcjonariuszowi Straży Granicznej domagać się za służbę w nadgodzinach rekompensaty w zwiększonym wymiarze, ile wprowadził jednoznaczne rozwiązania dopuszczające możliwość udzielenia funkcjonariuszowi czasu wolnego wyłącznie „w tym samym wymiarze”. Art. 37 ust. 3 ustawy o SG jest zatem nie do pogodzenia z treścią wiążącego Państwo Polskie zobowiązania międzynarodowego. Trybunał dostrzegł oczywiście, że art. 4 akapit 1 pkt 2 EKS nie ma charakteru bezwzględnego i dopuszcza wyjątki. Wyjątki te mogą dotyczyć jednak wyłącznie „przypadków szczególnych”. Trybunał podzielił stanowisko Komitetu, zgodnie z którym owe „przypadki szczególne” powinny odnosić się do stanowisk kierowniczych, związanych z zarządzaniem zakładem pracy, lub wysokich urzędników służby publicznej. Nie mogą zaś obejmować całych kategorii pracowników, bez względu na zajmowane przez nie stanowiska. W szczególności, sam fakt zatrudnienia w służbach mundurowych nie uzasadnia pozbawienia prawa do rekompensaty w zwiększonym wymiarze za służbę w czasie przekraczającym normy określone ustawowo.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: wiceprezes TK Mariusz Muszyński - przewodniczący, sędzia TK Piotr Pszczółkowski - sprawozdawca, sędzia TK Stanisław Piotrowicz, sędzia TK Bartłomiej Sochański, sędzia TK Jakub Stelina.