Koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu SK 90/22
27 lutego 2024 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie wydane w sprawie skargi konstytucyjnej R. M. dotyczącej kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu.
Trybunał orzekł, że § 2 pkt 1 w związku z § 4 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. z 2023 r. poz. 2631; dalej: rozporządzenie z 2016 r.) w zakresie, w jakim określa opłaty stanowiące ponoszone przez Skarb Państwa koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu w wysokości niższej niż stawki minimalne opłat określonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. z 2023 r. poz. 1964, ze zm.; dalej: rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie), jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 zdanie drugie i art. 92 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji RP.
W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Trybunał uznał, że istota problemu konstytucyjnego wynikającego ze skargi nie ogranicza się wyłącznie do oceny jednostkowego przepisu ustanawiającego wysokość opłaty za określoną czynność, wyrażoną w postaci konkretnej wartości liczbowej (§ 17 ust. 3 pkt 1 rozporządzenia z 2016 r.), lecz obejmuje cały mechanizm wynagradzania adwokatów świadczących pomoc prawną z urzędu. W związku z tym przedmiotem kontroli Trybunał uczynił normę wyrażającą ogólną zasadę określania wysokości opłaty stanowiącej ponoszone przez Skarb Państwa koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu, zgodnie z którą wysokość tej opłaty jest niższa niż stawka minimalna opłat za czynności adwokatów działających w takich samych sprawach z wyboru, określonych w rozporządzeniu w sprawie opłat za czynności adwokackie.
Mając na uwadze to, że tożsamy co do istoty problem konstytucyjny (problem zróżnicowania opłat za czynności adwokatów i radców prawnych w zależności od tego, czy świadczą pomoc z urzędu, czy z wyboru) został już rozstrzygnięty przez Trybunał w wyrokach w sprawach o sygnaturach akt: SK 66/19, SK 78/21, SK 85/22 i SK 53/22, Trybunał Konstytucyjny w niniejszej sprawie uwzględnił i podzielił ustalenia i oceny wyrażone w powołanych orzeczeniach.
Trybunał uznał, że uprawnienie adwokata do wynagrodzenia za świadczoną pomoc prawną jest podlegającym konstytucyjnej ochronie prawem majątkowym. Zróżnicowanie ochrony (przez odmienne wynagradzanie) w zależności od tego, czy pomoc prawną świadczy adwokat z urzędu czy z wyboru, nie ma, w ocenie Trybunału, konstytucyjnego uzasadnienia. Adwokaci stanowią grupę podmiotów podobnych, a ich wspólną cechą relewantną w rozumieniu art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji jest świadczenie profesjonalnej pomocy prawnej różnym podmiotom. Sposób ustanowienia adwokata (z urzędu lub z wyboru) nie jest cechą prawnie istotną z punktu widzenia regulacji prawnej dotyczącej wysokości należnego mu wynagrodzenia, ponieważ w żadnej mierze nie wpływa on ani na zakres czynności, które mogą być wykonywane w ramach umocowania, ani na sposób wykonywania tych czynności. Znaczy to, że pełnomocnikom wykonującym te same czynności w ramach udzielanej pomocy prawnej, niezależnie od tego, czy są ustanowieni z urzędu, czy z wyboru, powinno przysługiwać to samo wynagrodzenie.
Trybunał ocenił także, że kwestionowana norma została ustanowiona z przekroczeniem granic upoważnienia ustawowego, które nie dawało Ministrowi Sprawiedliwości podstaw do zróżnicowania wynagrodzenia za te same czynności należnego adwokatom z urzędu względem adwokatów świadczących pomoc prawną na podstawie umowy z klientem.
Skutkiem niniejszego wyroku jest utrata mocy obowiązującej całej normy prawnej określającej wysokość opłat za poszczególne czynności, wskazanych w rozdziałach 2-4 rozporządzenia z 2016 r. Z chwilą publikacji sentencji w Dzienniku Ustaw przy zasądzaniu kosztów pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu zastosowanie będą mieć stawki minimalne przewidziane dla pełnomocników z wyboru, określone w rozporządzeniu w sprawie opłat za czynności adwokackie.
Trybunał krytycznie ocenia sytuację, w której niezmiennie pozostają niewykonane jego dotychczasowe wyroki stwierdzające niezgodność z Konstytucją regulacji wykonawczych dotyczących wynagradzania pełnomocników z urzędu (odnoszące się zarówno do adwokatów, jak i radców prawnych) oraz postanowienia sygnalizacyjne (sygnatury: S 1/20 i S 2/22) w tej kwestii. Trybunał przypomina, że na ustawodawcy ciąży pilny obowiązek stworzenia kompleksowej i spójnej regulacji w tym obszarze.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Jakub Stelina – przewodniczący, sędzia TK Wojciech Sych – sprawozdawca, sędzia TK Bogdan Święczkowski.