Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości regulujące rozpoznanie wniosków o wyłączenie sędziego z powodu okoliczności jego powołania U 1/24
16 maja 2024 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie w sprawie wniosku Krajowej Rady Sądownictwa dotyczący rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości regulującego rozpoznanie wniosków o wyłączenie sędziego z powodu okoliczności jego powołania.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
1. § 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 lutego 2024 r. zmieniającego rozporządzenie – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. poz. 149) jest niezgodny z art. 7 w związku z art. 186 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 92 ust. 1, art. 176 ust. 2, art. 178 ust. 1, art. 179 i art. 190 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
2. § 2 i § 3 rozporządzenia powołanego w punkcie 1 są niezgodne z art. 7 w związku z art. 186 ust. 1 Konstytucji.
Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
We wniosku z 14 lutego 2024 r. Krajowa Rada Sądownictwa (dalej także: KRS lub Rada) wniosła o zbadanie zgodności:
1) § 1, § 2 i § 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 lutego 2024 r. zmieniającego rozporządzenie – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. poz. 149) z art. 7 w związku z art. 186 ust. 1 Konstytucji,
2) § 1 rozporządzenia powołanego w punkcie 1 z art. 41 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2023 r. poz. 217, ze zm.), a przez to z art. 92 ust. 1 i art. 176 ust. 2 Konstytucji,
3) § 1 rozporządzenia powołanego w punkcie 1 z art. 45 ust. 1, art. 178 ust. 1, art. 179 i art. 190 ust. 1 Konstytucji,
Zaskarżone przepisy rozporządzenia zmieniającego poprzez dodanie ust. 1a i 1b do § 43 regulaminu urzędowania sądów powszechnych dotyczą wyłączenia określonych sędziów od losowania do orzekania w określonej kategorii spraw.
Bezpośrednio oddziaływają one na skład sądów, orzecznictwo sądów, a przez to na niezależność sądów i niezawisłość sędziów, co w konsekwencji uzasadnia legitymację KRS do wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o dokonanie oceny zgodności z Konstytucją przepisów aktu normatywnego w zakresie dotyczącym niezawisłości sędziów i niezależności sądów.
Po pierwsze, Trybunał Konstytucyjny oceniając procedurę uchwalania zaskarżonego rozporządzenia stwierdził, że opiniowanie aktów normatywnych przez Radę stanowi realizację jej konstytucyjnego obowiązku stania na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów (art. 186 ust. 1 Konstytucji). Pominięcie etapu opiniowania przez Krajową Radę Sądownictwa aktu normatywnego w zaskarżonym zakresie stanowi już zatem o naruszeniu art. 7 w związku z art. 186 ust. 1 Konstytucji. Takie działanie stanowi naruszenie konstytucyjnej roli KRS, uniemożliwiając jej zaopiniowanie aktu istotnego z punktu widzenia niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Po drugie, Trybunał stwierdza, że Minister Sprawiedliwości wydając wskazane rozporządzenie naruszył art. 92 ust. 1 Konstytucji przekraczając znacznie poza szczegółowe ustawowe upoważnienie zawarte w art. 41 § 1 ustawy z 27 lipca 2001 roku – Prawo o ustroju sądów powszechnych.
Po trzecie, nadto rozporządzenie to niezgodne jest z art. 176 ust. 2 Konstytucji albowiem Minister Sprawiedliwości aktem podustawowym zmienił ustrój i właściwość sądów powszechnych wykluczając znaczną cześć sędziów od orzekania w określonej kategorii spraw.
Po czwarte, odnosząc się do treści norm prawnych zawartych w niniejszym rozporządzeniu stwierdzić należy, że wprowadzenie przez Ministra Sprawiedliwości przesłanki bezwzględnego wyłączenia sędziego narusza prawo do sądu określone w art. 45 ust. 1 Konstytucji w aspekcie właściwego ukształtowania sądu oraz zabezpieczenia sprawnego i niezagrożonego przewlekłością przebiegu postępowania.
Zaskarżony § 1 rozporządzenia zmieniającego jest zatem niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji z powodu naruszenia standardu niezależności sądu i niezawisłości sędziego. Wprowadzone przez Ministra Sprawiedliwości rozwiązanie rzutuje także na inny aspekt prawa do sądu, tj. na prawo do właściwego sądu.
Po piąte, Minister Sprawiedliwości umożliwiając wyłączenie sędziego tylko z tej przyczyny, że został on powołany na urząd w okresach obowiązywania różnych procedur konkursowych przed Krajową Radą Sądownictwa, godzi w samodzielność sędziego wobec władzy wykonawczej i w niezależność sędziego od wpływów politycznych, przez co jest zapis ten jest niezgodny z zasadą niezawisłości sędziego wyrażoną w art. 178 ust. 1 Konstytucji.
Wyodrębnienie, a następnie wyłączenie określonej kategorii sędziów od orzekania, tj. sędziów powołanych na urząd sędziego sądu powszechnego począwszy od 2018 r., stanowi ingerencję władzy wykonawczej w prawo i obowiązek orzekania we wszystkich kategoriach spraw, określone aktem powołania na urząd sędziego. Zaskarżona regulacja stanowi zatem ingerencję władzy wykonawczej w inwestyturę sędziego.
Zakwestionowana regulacja różnicuje sędziów według kryterium czasu, w którym zostali powołani na sędziego. Należy z całą mocą podkreślić, że osoby te są sędziami, ponieważ zostały zgodnie z postanowieniami Konstytucji powołane przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Nawet w kontrowersyjnych orzeczeniach sądów międzynarodowych (ETPC i TSUE) wskazano na li tylko możliwość wadliwego sposobu kształtowania części składu KRS, jednak w żadnym razie nie podważają one sędziowskiego statusu tych osób.
Nie uczynił też tego Sąd Najwyższy w nieobowiązującej już uchwale trzech izb SN z 23 stycznia 2020 r. (BSA I-4110-1/20), podobnie jak nie zrobił tego w orzeczeniach Naczelny Sąd Administracyjny.
Po szóste, status sędziego określony aktem Prezydenta nie może być kwestionowany.
Wynikające z niego uprawnienia sędziego, w tym do wykonywania funkcji orzeczniczej, nie mogą być ograniczane, zawieszane, znoszone, inaczej niż w oparciu o przepisy Konstytucji. Żadna norma rekonstruowana na podstawie przepisów Konstytucji nie stanowi o możliwości ingerencji w zakres obowiązywania aktu Prezydenta o powołaniu na urząd sędziego w drodze jakiegokolwiek rozporządzenia, w tym także rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości.
Ze względu na charakter prezydenckiej prerogatywy osoby powołane w latach 2018–2023 są sędziami, zatem odnoszą się do nich konstytucyjne gwarancje nieusuwalności, a złożenie ich z urzędu jest możliwe wyłącznie przy zachowaniu konstytucyjnych rygorów (art. 180 ust. 1 i 2 Konstytucji). W rezultacie wykroczenie ustawodawcy zwykłego poza treść owych rygorów jest niezgodne z Konstytucją. Podobnie należy kwalifikować próbę obejścia ww. gwarancji poprzez stworzenie konstrukcji dwóch kategorii sędziów, powołanych przed i po 2018 roku.
Kwestionowana regulacja jest zatem niezgodna z art. 179 Konstytucji, ponieważ podważa charakter tego przepisu jako samodzielnej podstawy skutecznego powołania sędziego przez Prezydenta na wniosek KRS, a więc jako samodzielnej, zupełnej i wystarczającej regulacji prawnej umożliwiającej wykonywanie przez Prezydenta wskazanej w tym przepisie kompetencji. Prezydent, na podstawie art. 179 Konstytucji, posiada wyłączną kompetencję do oceny, czy kandydat objęty wnioskiem KRS spełnia ustawowe kryteria powołania na urząd sędziego. Konstytucja nie przewiduje udziału innych organów w procedurze powoływania sędziów. Tym bardziej nie sposób pogodzić z Konstytucją dokonywanego przez inny organ procesu oceny konstytucyjności aktu powołania sędziego lub odmowy jego powołania. Wprowadzenie takiej procedury w akcie podustawowym stanowi w istocie uregulowanie procesu dokonywania oceny wykonywania przez Prezydenta kompetencji konstytucyjnej, rażąco naruszając istotę art. 179 Konstytucji.
Zakaz regulacji statusu sędziego aktem normatywnym podustawowym Trybunał Konstytucyjny odczytał jako fundamentalny element konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji).
Po siódme, rozporządzenie zmieniające, które nie uwzględnia treści wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 20 kwietnia 2020 r., sygn. U 2/20 godzi w fundamenty konstytucyjnego porządku prawnego, jako w sposób oczywisty sprzeczne z zasadą wyrażoną w art. 190 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którą orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.
Niniejszy wyrok usuwa z systemu prawnego skutek, jaki wywierało zakwestionowane rozporządzenie zmieniające.
Oznacza to, że § 43 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2019 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2514, ze zm.) nie zawiera ust. 1a oraz 1b wprowadzonych zakwestionowanym rozporządzeniem.
W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie z uwagi na zbędność orzekania.
Na koniec odnosząc się do stanowisk przedstawionych przez Ministra Sprawiedliwości oraz Prokuratora Generalnego, a właściwie do braku stanowisk merytorycznych, Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że jest to przejaw złamania zasady legalizmu. Należy stwierdzić, że Minister Sprawiedliwości ani Prokurator Generalny nie mają żadnych kompetencji do podważania statusu któregokolwiek z sędziów Trybunału Konstytucyjnego ani statusu Trybunału. Nie mają także kompetencji do kwestionowania statusu Krajowej Rady Sądownictwa. Trybunał podkreśla również, że udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym Ministra Sprawiedliwości oraz Prokuratora Generalnego jest wypełnieniem ich konstytucyjnych i ustawowych obowiązków.
Określenie w piśmie Ministra Sprawiedliwości oraz przede wszystkim w zaskarżonym rozporządzeniu zmieniającym, konstytucyjnego organu, jakim jest Krajowa Rada Sądownictwa, mianem „Krajowa Rada Sądownictwa ukształtowaną z zastosowaniem art. 9a ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa” wprost prowadzi do próby podważenia demokratycznego porządku prawnego zagwarantowanego konstytucyjnie.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski - przewodniczący, sędzia TK Bogdan Święczkowski - sprawozdawca, sędzia TK Krystyna Pawłowicz.