Odmowa wyznaczenia obrońcy z urzędu; zaskarżenie zarządzenia prezesa sądu. K 30/11
Brak sądowej kontroli zarządzenia prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu dla oskarżonego, który złożył wniosek w trybie art. 78 § k.p.k. oraz nieuwzględnienie możliwości zaskarżenia postanowienia sądu o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu są niezgodne z konstytucją.
8 października 2013 r. o godz. 13.00 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący odmowy oraz cofnięcia wyznaczenia obrońcy z urzędu.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 81 § l ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zarządzenia prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu dla oskarżonego, który złożył wniosek w trybie art. 78 § l ustawy - Kodeks postępowania karnego, jest niezgodny z art 42 ust. 2 w związku z art. 45 ust. l i z art. 78 konstytucji.
Ponadto uznał, że art. 78 § k.p.k. w zakresie, w jakim nie przewiduje zaskarżenia postanowienia sądu o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu, jest niezgodny z art. 78w związku z art. 42 ust. 2 konstytucji.
W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.
Zakwestionowane przepisy regulują uprawnienia oskarżonego związane z realizowaniem przez niego prawa do obrony w procesie karnym. Kwestionowane przepisy dotyczą warunków wyznaczania obrońcy z urzędu (art. 81 § l k.p.k.) oraz okoliczności, w jakich oskarżony może zostać pozbawiony prawa do korzystania z tak wyznaczonego obrońcy (art. 78 § 2 k.p.k.).
Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na znaczenie prawa do obrony w procesie karnym wynikającego z art. 42 ust. 2 konstytucji. Jest ono uznawane za jedno z podstawowych zasad procesu karnego, jak i elementarny standard demokratycznego państwa prawnego. W związku z tym musi być realne i efektywne, a nie iluzoryczne, co wymaga stworzenia jednostkom warunków, w których będą mogły z tego prawa skutecznie korzystać dla obrony swoich interesów.
Trybunał Konstytucyjny przyjął następnie tezę, zgodnie z którą wyznaczenie obrońcy z urzędu - niezależnie od tego, czy dokonywane jest w ramach obrony obligatoryjnej na podstawie art. 79 § l i 2 oraz art. 80 k.p.k., czy też na podstawie art. 78 § l k.p.k. - jest rozstrzygnięciem o sposobie korzystania przez oskarżonego z prawa do obrony. Prezes sądu właściwego do rozpatrzenia sprawy, działając na podstawie art. 81 § l k.p.k. decyduje zatem o realizacji jednego z praw podmiotowych oskarżonego. Trybunał Konstytucyjny przyjął, że rozstrzygnięcie o przyznaniu bądź odmowie przyznania obrońcy z urzędu oskarżonemu występującemu z wnioskiem w trybie art. 78 § l k.p.k. jest "sprawą" w rozumieniu art. 45 ust. l konstytucji. Decyduje bowiem o prawach lub obowiązkach konkretnego podmiotu na podstawie norm prawnych wynikających z przepisów prawnych. Dokonując oceny wniosku oskarżonego ubiegającego się o przyznanie mu obrońcy z urzędu z uwagi na brak możliwości poniesienia kosztów obrony z wyboru, prezes właściwego sądu rozstrzyga zarówno o formie korzystania z prawa do obrony, jak i w zasadniczym stopniu o tym, jak to prawo będzie realizowane.
Rozstrzygnięcie w sprawie wyznaczenia obrońcy z urzędu powinno, co do zasady, podlegać weryfikacji sądowej, zgodnie z wymogami art. 45 ust. l oraz art. 78 konstytucji. Ewentualne odstępstwo od zasady zaskarżalności byłoby możliwe jedynie przy założeniu, że da się uzasadnić szczególnymi okolicznościami legitymowanymi konstytucyjnie. Na gruncie rozpatrywanej sprawy Trybunał nie znalazł jednak takich okoliczności, które uzasadniałyby odstąpienie od zaskarżalności rozstrzygnięcia o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu niezamożnemu oskarżonemu. Nie przemawia za tym ani przesłanka ważnego interesu postępowania, ani postulat jego sprawnego i szybkiego przeprowadzenia. Określenie sposobu, w jaki oskarżony będzie realizował przysługujące mu prawo podmiotowe do obrony dotyczy bowiem jednej z podstawowych gwarancji, wyznaczających jego status w ramach postępowania karnego.
Rozstrzygnięcie podejmowane na podstawie art.81 § l w związku z art. 78 § l k.p.k. pozostawione jest poza zakresem kompetencji sądu w rozumieniu konstytucyjnym. Wyznaczenie obrońcy z urzędu niezamożnemu oskarżonemu leży bowiem w kompetencji prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy, a wydane przez niego rozstrzygnięcie nie podlega kontroli sądu.
Drugi zaskarżony przepis dotyczy nieco innej sytuacji procesowej, a mianowicie cofnięcia przez sąd wyznaczenie obrońcy z urzędu jeśli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. Ustawodawca nie przewidział weryfikacji tej decyzji procesowej.
W ocenie Trybunału Konstytucyjnego cofnięcie wyznaczenia obrońcy z urzędu na podstawie art. 78 § 2 k.p.k. dotyczy kwestii mającej zasadnicze znaczenie z punktu widzenia realizacji przez oskarżonego przysługującego mu prawa do obrony w procesie karnym. Determinuje bowiem sytuację procesową oskarżonego, przesądzając o konieczności zmiany sposobu korzystania przez niego z gwarancji prawa do obrony w znaczeniu formalnym. W sytuacji braku wyznaczenia obrońcy z wyboru i cofnięcia wyznaczenia obrony z urzędu, oskarżony będzie musiał samodzielnie przedstawiać przed sądem swoją sprawę. Rozstrzygnięcie sądu na podstawie art. 78 § 2 k.p.k. oddziałuje bezpośrednio na tę sferę uprawnień oskarżonego, które wynikają z gwarancji prawa do obrony (art. 42 ust. 2 konstytucji). Powinna ona podlegać merytorycznej weryfikacji i nie może być objęta wyjątkiem, o którym mowa w art. 78 zdanie 2 konstytucji.
Rozprawie przewodniczył sędzia TK Leon Kieres, sprawozdawcą był sędzia TK Marek Zubik.
Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.