Komunikat po Drukuj

Zasady umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne osób przebywających na urlopie wychowawczym, które nie opłaciły takich składek. P 24/10

Zasady umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne osób przebywających na urlopie wychowawczym, które nie opłaciły takich składek są zgodne z konstytucją.

12 lipca 2012 r. o godz. 9.15 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał pytanie prawne Sądu Okręgowego w Krakowie Wydział VIII Ubezpieczeń Społecznych dotyczące zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne osób przebywających na urlopie wychowawczym, które nie opłaciły takich składek.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że  art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy - Prawo bankowe w zakresie, w jakim uzależnia prawo do żądania umorzenia należności z tytułu składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności od ich nieopłacenia jest zgodny z konstytucyjną zasadą równości. W pozostałym zakresie postępowanie umorzono ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Sąd Okręgowy w Krakowie uzasadniając wątpliwości stwierdził, że zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy nowelizującej z 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, w razie złożenia wniosku przez płatnika, ma obowiązek umorzyć należności z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, przypadających za okres od 1 stycznia 1999 r. do dnia wejścia w życie tej ustawy, należnych z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności za czas przebywania na urlopie wychowawczym.

Zdaniem pytającego sądu, przyznanie uprawnienia do żądania umorzenia rozważanych składek tylko tym podmiotom, które nie wywiązały się ze swojego obowiązku i nie uregulowały wymaganych należności, może sugerować, że intencją ustawodawcy było faworyzowanie osób nieprzestrzegających prawa. Kwestionowane rozwiązanie nie jest bowiem korzystne dla osób, które składki uiściły, skoro - mimo iż owe składki zasilają konta ubezpieczonych - nie muszą wpłynąć na wysokość uzyskanych przez nich świadczeń.

Rozstrzygając sprawę Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że zasada równości wobec prawa nakazuje identyczne traktowanie podmiotów charakteryzujących się wspólną cechą istotną, jednak zasada ta nie ma charakteru absolutnego, a w konsekwencji dopuszczalne są od niej usprawiedliwione wyjątki. Możliwość różnicowania sytuacji prawnej jednostek w wypadku praw i wolności ekonomicznych, socjalnych oraz kulturalnych jest przy tym większa niż w wypadku praw i wolności osobistych czy politycznych. W rozpatrywanej sprawie za cechę istotną, pozwalającą wyróżnić kategorię podmiotów, do których odnosi się gwarancja równego traktowania, należało uznać: bycie płatnikiem obowiązanym do opłacania składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu pozarolniczej działalności za okres przebywania na urlopie wychowawczym. Nieopłacenie należności z tytułu składek ubezpieczeniowych stanowiło z kolei kryterium zróżnicowania sytuacji prawnej tych podmiotów. Rozważane kryterium spełnia, zdaniem Trybunału, wymogi przesądzające o dopuszczalności wprowadzenia wyjątku od zasady równości.

Wprowadzone zróżnicowanie ma charakter istotny, ponieważ pozostaje w bezpośrednim związku z celem przepisów prawnych, w których zawarta została kontrolowana norma prawna. Ustawodawca wprowadzając w 2009 r. zmiany do ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych doprecyzował przepisy regulujące zbieg tytułu ubezpieczenia związanego z przebywaniem na urlopie wychowawczym z innymi tytułami, w tym prowadzeniem działalności pozarolniczej, które to przepisy budziły wcześniej bardzo poważne wątpliwości interpretacyjne zarówno w praktyce ZUS  jak i w orzecznictwie sądowym. Dodatkowo, porządkując kwestie związane z nieopłaconymi w przeszłości należnościami z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, przewidział możliwość ich umorzenia na żądanie płatnika. Zdaniem Trybunału, zróżnicowanie dotyczące płatników obowiązanych do opłacania składek ubezpieczeniowych z tytułu pozarolniczej działalności za czas przebywania na urlopie wychowawczym, dokonane w oparciu o kryterium niewywiązania się z tej powinności, nie może być w tym przypadku traktowane jako przejaw faworyzowania podmiotów naruszających prawo. Należy zauważyć, że istniejący wcześniej niejasny stan prawny mógł wprowadzać w błąd w kwestii istnienia obowiązku opłacania składek. W konsekwencji, jakkolwiek z jednej strony nie wydaje się zasadne twierdzić, że wszyscy płatnicy, którzy nie uregulowali omawianych składek, działali w dobrej wierze, co zapewne byłoby zbytnim uproszczeniem, to jednak z drugiej  strony - mając na uwadze, iż zindywidualizowana ocena postępowania poszczególnych podmiotów jest niemożliwa - za niedopuszczalne trzeba uznać generalne kwalifikowanie ich jako osób świadomie lekceważących prawo. Ponadto,  uwzględniając okoliczność, że powstałe wątpliwości zaistniały z winy państwa, należy zaakceptować decyzję ustawodawcy, który wprowadził - na zasadzie wyjątku - możliwość umorzenia nieopłaconych składek, a tym samym ułatwił uregulowanie sytuacji prawnej płatnikom posiadającym zaległości wobec ZUS. Takie działanie nie stanowiło przejawu faworyzowania podmiotów nieprzestrzegających prawa, lecz przeciwnie - przejaw lojalności wobec jednostek, które mogły pozostawać pod wpływem usprawiedliwionego błędu co do treści obciążających je obowiązków.

Omawiane zróżnicowanie jest proporcjonalne, ponieważ waga interesu, któremu ono służy, pozostaje w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostały w jego wyniku naruszone. W tym kontekście podstawowe znaczenie ma okoliczność, że uregulowane przez płatników składki ubezpieczeniowe z tytułu pozarolniczej działalności za czas przebywania na urlopie wychowawczym, niepodlegające umorzeniu na podstawie ustawy nowelizującej z 2009 r., wpływają na uzyskanie przez nich świadczeń z ubezpieczeń społecznych, a ponadto mogą oddziaływać na ich wysokość. Trybunał Konstytucyjny wskazał zarazem, iż z dwóch powodów szczegółowa analiza regulacji dotyczących ubezpieczeń społecznych nie wydaje się w tym przypadku celowa. Po pierwsze, nie można wykluczyć, że rozważane regulacje ulegną zmianie. Po drugie, o przysługiwaniu i rozmiarze świadczeń z ubezpieczeń społecznych - poza wystąpieniem określonych ryzyk ubezpieczeniowych - decyduje w wypadku każdego ubezpieczonego wiele czynników indywidualnych, których nie sposób uwzględnić na poziomie rozważań ogólnych. Z tego względu dla stwierdzenia, że zróżnicowanie wprowadzone przez art. 4 ust. 1 ustawy nowelizującej spełnia wymóg proporcjonalności, zdecydowanie większe znaczenie niż treść aktualnie obowiązujących przepisów prawnych mają zasady konstruujące system ubezpieczeń społecznych. W tym przede wszystkim zasada wzajemności, zakładająca odpowiednią relację pomiędzy uprawnieniami i obowiązkami stron stosunku ubezpieczeniowego, przy uwzględnieniu korekt wynikających z zasady solidaryzmu społecznego.

Po trzecie, rozpatrywane zróżnicowanie pozostaje w związku z wartościami, zasadami i normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne potraktowanie podmiotów podobnych. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie przypominał, że jedną z wartości chronionych przez ustawę zasadniczą, istotną również w kontekście spraw związanych z zabezpieczeniem społecznym, jest równowaga budżetowa. Przyjąć należało, że wzgląd na tę równowagę mógł  usprawiedliwiać wprowadzone odstępstwo od zasady równości.

Rozprawie przewodniczył sędzia TK Adam Jamróz, sprawozdawcą była sędzia TK Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz.

Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.