Komunikat po Drukuj

Przesłanki warunkujące przyznanie odszkodowania za poniesioną szkodę; uznanie za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. P 8/11

Kwestionowany przepis w zakresie, w jakim nakazuje sądowi rozpoznającemu wniosek ocenić istnienie aktualnej więzi wnioskodawcy z Państwem Polskim przez spełnienie przesłanki zamieszkiwania wnioskodawcy obecnie w Polsce, jest zgodny z konstytucją.

26 lipca 2012 r. o godz. 9.00 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał połączone pytania prawne Sądu Okręgowego w Szczecinie III Wydział Karny i Sądu Okręgowego w Warszawie VIII Wydział Karny dotyczące przesłanek warunkujących przyznanie odszkodowania za poniesioną szkodę (uznanie za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego).

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w zakresie, w jakim nakazuje sądowi rozpoznającemu wniosek ocenić istnienie aktualnej więzi wnioskodawcy z Państwem Polskim przez spełnienie przesłanki zamieszkiwania wnioskodawcy obecnie w Polsce, jest zgodny z art. 32 ust. 1 i art. 2 konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 i art. 52 ust. 2 konstytucji.

Rozpatrywane przez Trybunał zagadnienie nie odnosi się do osób represjonowanych ze względu na działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego będących obywatelami polskimi, mieszkających obecnie w kraju.

Przedstawione Trybunałowi Konstytucyjnemu pytania prawne dotyczyły jednej z przesłanek warunkujących dochodzenie odszkodowania i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, wynikających z represji dokonywanych przez organy ZSRR względem osób działających na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w latach II Wojny Światowej oraz w okresie po jej zakończeniu. Wypłatę świadczenia ustawodawca uzależnił od tego, czy osoba represjonowana mieszka obecnie w Polsce.

Trybunał Konstytucyjny wyraził głęboki szacunek wobec osób, które narażały swoje życie w walce o niepodległość i suwerenność Państwa Polskiego. Szczególne uznanie dla tych osób jest w pełni zrozumiałe, a przy tym społecznie i konstytucyjnie w pełni akceptowalne. Znajduje swój wyraz choćby w treści wstępu do konstytucji, gdzie mowa jest o wdzięczności "naszym przodkom [.] za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami". Takie podejście ustrojodawcy nie oznacza wszakże nakazu tworzenia przez ustawodawcę rozwiązań prawnych przewidujących przysporzenia finansowe dla osób podejmujących w przeszłości działania o charakterze niepodległościowym.

Świadczenie przewidziane w art. 8 ust. 2a ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (dalej: ustawa lutowa) ma charakter szczególny. Wiąże się bowiem z wypłatą świadczeń w kontekście działań podejmowanych przez organy obcego państwa - ZSRR, przy czym nie stanowi przejęcia odpowiedzialności za te działania. Wykracza przez to poza konstytucyjnie determinowany standard odpowiedzialności odszkodowawczej Państwa Polskiego za działania jego organów. Ewentualny brak przyznania odszkodowań za takie represje nie mógłby być zatem traktowany jako niekonstytucyjny.

Odszkodowanie przysługujące osobom represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe jest świadczeniem bezterminowym, ma charakter jednorazowy, nie jest powiązane z wymogiem posiadania obywatelstwa polskiego i nie jest uzależnione od sytuacji finansowej wnioskodawcy. Nie może być zatem traktowane jako forma zabezpieczenia społecznego przysługującego osobom prowadzącym w przeszłości działalność niepodległościową.

Trybunał Konstytucyjny uznał za dopuszczalne uzależnianie możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych na podstawie art. 8 ust. 2a ustawy lutowej od wykazania przez wnioskodawcę więzi z aktualnym społeczeństwem polskim. Posłużenie się przez ustawodawcę przesłanką "mieszkania obecnie bądź w chwili śmierci w Polsce" nie ma charakteru arbitralnego. Dotyczy świadczenia o charakterze ex gratia, które zostało wykreowane przez ustawodawcę w ramach przysługującej mu swobody. Ustawodawca nie miał przy tym konstytucyjnego obowiązku takiego ukształtowania świadczeń przewidzianych w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej, aby przysługiwały one wszystkim podejmującym w przeszłości działania o charakterze niepodległościowym. Miał tu większy zakres swobody, niż w przypadku pozostałych dwóch kategorii podmiotów, które mogą ubiegać się o świadczenia przewidziane w ustawie lutowej, a więc osób, wobec których stwierdzono nieważność orzeczenia wydanego przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe oraz tych, wobec których wydano decyzję o internowaniu w związku w wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego na podstawie przepisów uznanych już przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z rozwiązaniami konstytucyjnymi.

Trybunał Konstytucyjny nie dopatrzył się niekonstytucyjności kwestionowanej przesłanki z punktu widzenia zasady równości (art. 32 ust. 1 konstytucji). Zdaniem Trybunału zastosowana przesłanka ma charakter racjonalny. Wymóg legitymowania się aktualnym związkiem ze społeczeństwem polskim jest uzasadniony zarówno szczególnym charakterem świadczenia przewidzianego przez ustawodawcę, jak również przez sposób finansowania tego świadczenia przez aktualnego podatnika. Bardzo istotny jest przy tym sam sposób wyrażenia kwestionowanej przesłanki w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej. Należy podkreślić, że ustawodawca - posługując się określeniem - "zamieszkuje [.] w Polsce" pozostawił sądom pewną swobodę oceny tego, czy wnioskodawca faktycznie legitymuje się aktualnymi związkami z Polską, możliwymi do zidentyfikowania przy użyciu kwestionowanej przesłanki. Świadczy o tym m.in. brak wykorzystania w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej cywilnoprawnego terminu "miejsce zamieszkania" (art. 25 kodeksu cywilnego), na co zwracał uwagę Sąd Apelacyjny sądowi zadającemu pytanie prawne. W rezultacie ograniczenie podmiotowe wynikające z art. 8 ust. 2a ustawy lutowej, związane z przesłanką "zamieszkiwania w Polsce", nie ma charakteru nadmiernego. Umożliwia natomiast sądom badającym stosowne wnioski stwierdzenie, czy w okolicznościach badanej sprawy wnioskodawca wykazał istnienie określonych więzów z Polską warunkujące ubieganie się o odszkodowanie. Kwestionowana przez pytające sądy przesłanka jest racjonalnie powiązania z podstawowym celem ustawodawcy, a więc ograniczeniem grupy potencjalnych uprawnionych do odszkodowań z tytułu represji dokonywanych przez organy ZSRR. Kryterium zamieszkiwania wyrażone w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej służy racjonalnemu dookreśleniu grupy podmiotów uprawnionych do odszkodowań stając się przez to jednym z elementów kształtujących zakres takich świadczeń.

Trybunał uznał natomiast art. 52 ust. 2 i art. 77 ust. 2 konstytucji za nieadekwatne wzorce do rozpatrzenia sprawy, w świetle przejętego w rozstrzygnięciu znaczenia przesłanki określonej w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej.

Rozprawie przewodniczył sędzia TK Andrzej Wróbel, sprawozdawcą był sędzia TK Marek Zubik.

Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.