Komunikat po Drukuj

Tryb i przesłanki wyrażania przez sąd dyscyplinarny zgody na zatrzymanie sędziego, zastosowania wobec niego tymczasowego aresztowania i pociągnięcia do odpowiedzialności karnej K 39/07

Mechanizm zwalniania z immunitetu musi zapewnić realną i konkretną (a nie fikcyjną i abstrakcyjną) gwarancję, iż przepisy te posłużą do realizacji swej funkcji, umożliwienia postępowania karnego wobec sędziów - sprawców przestępstw.

28 listopada 2007 r. o godz. 10.00 Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpoznał wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego dotyczący trybu i przesłanek wyrażania przez sąd dyscyplinarny zgody na zatrzymanie sędziego, zastosowania wobec niego tymczasowego aresztowania i pociągnięcia do odpowiedzialności karnej.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że: 
- artykuł 80 § 2f i 2g ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych w zakresie, w jakim wyklucza kontrolę sądu nad wyłączeniem przez prokuratora udostępnienia dokumentów sędziemu poddanemu uchyleniu immunitetu, jest niezgodny z art. 42 ust. 2, art. 45 ust. 1 w związku z art. 181 Konstytucji. 
- artykuł 80a § 1 oraz art. 80b § 1 i 3 powyższej ustawy są niezgodne z art. 45 ust. 1 w związku z art. 181 Konstytucji.
- artykuł 80a § 3 oraz art. 80b § 4 zdanie drugie powyższej ustawy są niezgodne z art. 176 ust. 1 w związku z art. 181 Konstytucji. 
- artykuł 1 pkt 29 ustawy z dnia 29 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw w zakresie, w jakim dodaje do art. 80 ustawy z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych § 2d-2h, jest zgodny z art. 2 w związku z art. 7 Konstytucji. 
- artykuł 1 pkt 30 powyższej ustawy jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 7 i art. 186 ust. 1 Konstytucji przez to, że został uchwalony przez Sejm bez dochowania trybu wymaganego do jego wydania
(link do sentencji w całości pod komunikatem).

Przedmiotem kontroli TK były dwa rodzaje zarzutów: Pierwszy dotyczył przepisów ustawy zmienianej, tj. prawa o ustroju sądów powszechnych, zawierających regulację immunitetu sędziego. 
Zarzuty niekonstytucyjności obejmują: - wprowadzenie (art. 80a - 80c) przyspieszonego i uproszczonego (przez ograniczenie niektórych gwarancji proceduralnych) trybu postępowania przy rozpoznawaniu wniosku o uchylenie immunitetu. Przewidziano to w sprawach o zbrodnie lub umyślne występki zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat. Instytucja taka nie była przewidziana w pierwotnym, rządowym projekcie zmian i jako sytuacja szczególna została wprowadzona poprawką poselską ("poprawka Zbonikowskiego") w czasie obrad w Komisji, po pierwszym czytaniu. Przepisy te zaskarżono w zakresie 24. godzinnego terminu rozpoznania wniosku, natychmiastowej wykonalności uchwały mimo wniesienia zażalenia oraz ograniczenia uczestnictwa osoby pozbawianej immunitetu w postępowaniu o uchylenie immunitetu; - wprowadzenia w ramach "zwykłego" trybu postępowania immunitetowego nowych regulacji (art. 80 § 2 f i § 2 g - Prawo o ustroju sądów powszechnych), przewidujących, że na wniosek prokuratora (który to wniosek wiąże sąd orzekający o uchyleniu immunitetu) wyłącza się dostępność materiałów uzasadniających wszczęcie sprawy o uchylenie immunitetu wobec osoby, której się go uchyla.

Drugi rodzaj zarzutów dotyczył ustawy zmieniającej w zakresie, w jakim wprowadza powyższe zmiany. Są to zarzuty o charakterze proceduralnym, obejmujące zastrzeżenia co do pominięcia w ramach postępowania legislacyjnego wymaganych opinii ze strony Sądu Najwyższego. 
Trybunał Konstytucyjny przeanalizował szczegółowo przebieg prac legislacyjnych i ustalił, że zarzut braku konsultacji zmian z Sądem Najwyższym jest niezasadny. Pierwszy Prezes SN uczestniczył w posiedzeniu Sejmu w czasie drugiego czytania ustawy i wygłosił rozbudowaną krytykę zmian wprowadzonych w czasie prac parlamentarnych. Natomiast, zdaniem Trybunału, znajduje pokrycie w faktach zarzut, iż Krajowa Rada Sądownictwa nie była w ogóle zapytana o opinię w sprawie "poprawki Zbonikowskiego". Krajowa Rada Sądownictwa uczestniczy opiniodawczo w procedurze prawotwórczej z mocy kompetencji konstytucyjnych. Uproszczone postępowanie immunitetowe było zagadnieniem wymagającym dodatkowego opiniowania, gdy jako poprawka zostało wprowadzone w czasie prac parlamentarnych, ponieważ dotyczy ustroju sądów (co uzasadnia konieczność zasięgnięcia opinii KRS).

Ocena zarzutów materialnoprawnych wniosku. 
Dla sędziego sam fakt skierowania przeciw niemu wniosku o pozbawienie immunitetu, oznacza uszczerbek reputacji. Ponadto powoduje zawieszenie w pełnieniu funkcji oraz ograniczenia w zakresie wynagrodzenia. I jeśli nawet okaże się, że wniosek był bezpodstawny i sędzia wróci do orzekania, to zarówno jego dobre imię, jak i gotowość do okazywania odwagi i niezależności nie będą nienaruszone. Mechanizm zwalniania z immunitetu musi zapewnić realną i konkretną (a nie fikcyjną i abstrakcyjną) gwarancję, iż przepisy te posłużą do realizacji swej funkcji, umożliwienia postępowania karnego wobec sędziów - sprawców przestępstw. Równocześnie regulacja nie może prowadzić do wytworzenia klimatu zagrożenia ryzykiem zbyt pospiesznego wszczynania łatwo uruchamianych postępowań immunitetowych albo do ich powierzchowności.

Oceniając zmiany w prawie o ustroju sądów powszechnych Trybunał uznał, że zbyt daleko posunięte jest wprowadzenie wiążącego - także dla sądu dyscyplinarnego - sprzeciwu prokuratora, co do udostępnienia podejrzanemu sędziemu materiałów mających uzasadniać zwolnienie z immunitetu. Trybunał uznał, że konstytucyjnie dopuszczalne jest wyłączenie jawności wobec osoby zainteresowanej, jednakże stosowny wniosek prokuratora podlegać musiałby kontroli sądu immunitetowego (co w kontrolowanej ustawie wyłączono). Wprowadzenie w zaskarżonej ustawie ograniczeń nie tylko dla osoby, wobec której prowadzi się postępowanie, ale i wobec sądu, który jest w rozważanym zakresie sprowadzony do roli egzekutora decyzji prokuratora jest sprzeczne z pozycją i rolą sądu (art. 45 w zw. z art. 181 Konstytucji).

Trybunał uznał za niekonstytucyjne przepisy przewidujące szczególny, przyspieszony tryb postępowania przy rozpoznawaniu wniosku o uchylenie immunitetu w sprawach o zbrodnie lub umyślne występki zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, w zakresie, w jakim wprowadzono 24. godzinny termin rozpatrzenia wniosku o pozbawienie immunitetu, wprowadzenie natychmiastowej wykonalności nieostatecznego orzeczenia, w którym sąd wyraża zgodę na uchylenie, a także dopuszczenie rozpatrzenia wniosku w postępowaniu pod nieobecność (w postępowaniu o zezwolenie na zatrzymanie udział zainteresowanego jest wykluczony). Przyspieszony, specjalny tryb postępowania immunitetowego wymaga zakończenia go w ciągu 24 godzin. W nowelizacji (w zakresie niezaskarżonym) wprowadzono obowiązek zakończenia "zwykłego" postępowania immunitetowego w ciągu 14 dni. O ile ten ostatni termin uznać należy za rozsądny i możliwy do dotrzymania, o tyle tryb nadzwyczajny jest nierealny.

Zgodnie z art. 181 zd. 1 Konstytucji, pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności, a także pozbawienie go wolności (pojęcie to obejmuje zarówno zatrzymanie jak i tymczasowe aresztowanie) konstytucyjnie może nastąpić tylko za "uprzednią zgodą sądu". Bez tej zgody pozbawienie wolności (zatrzymanie, tymczasowe aresztowanie) jest możliwe jedynie w wypadku ujęcia na gorącym uczynku i to tylko wtedy, gdy dodatkowo wymaga tego niezbędność zapewnienia prawidłowego postępowania. Nie ma więc możliwości poprawnego konstytucyjnie uregulowania w ustawie zwykłej zatrzymania - bez uprzedniej zgody sądu - poza przypadkiem ujęcia na gorącym uczynku. Każde orzeczenie nieostateczne może być w toku instancji zmienione, a zatem zgoda udzielona "nieostatecznie", nie jest "wyrażeniem zgody". Tym samym te fragmenty szczególnego postępowania immunitetowego, które mówią o natychmiastowej wykonalności orzeczenia sądu dyscyplinarnego w kwestii immunitetu nie mogą być uznane za zgodne z art. 181 Konstytucji, gdzie jest mowa o "zgodzie sądu".

Postępowanie przyspieszone może być realizowane podczas nieobecności osoby pozbawianej immunitetu. Natomiast brak jest podstaw do zakazywania wprost udziału (i wysłuchania) zainteresowanego, a właśnie w tak kategoryczny sposób kwestię ujęto w kontrolowanej ustawie. Z tego względu należy uznać ją za wykraczającą poza konieczny cel normowania, co - w wypadku regulacji postępowania wyjątkowego - nadaje szczególną rangę faktowi niezachowania konstytucyjności normowania.

Rozprawie przewodniczył prezes TK Jerzy Stępień, a sprawozdawcą była sędzia TK Ewa Łętowska.

Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.