Emerytura; kapitał początkowy; wymiar składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe osób pełniących czynną służbę w Wojsku Polskim przed dniem 1 stycznia 1999 roku. SK 53/13
Kwestionowany przepis w zakresie, w jakim dla okresu odbywania przez ubezpieczonego obowiązkowej służby wojskowej, przypadającej przed 1 stycznia 1999 r., nie przewiduje przyjmowania za podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne kwoty obowiązującego w tym okresie minimalnego wynagrodzenia pracowników lub obowiązującej w tym okresie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne osób pełniących czynną służbę wojskową w Wojsku Polskim, jest zgodny z konstytucją.
24 lipca 2014 r. o godz. 13:00 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną R. J. dotyczącą emerytury, kapitału początkowego i wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe osób pełniących czynną służbę w Wojsku Polskim przed 1 stycznia 1999 r.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 174 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie, w jakim dla okresu odbywania przez ubezpieczonego obowiązkowej służby wojskowej, przypadającej przed 1 stycznia 1999 r., nie przewiduje przyjmowania za podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne kwoty obowiązującego w tym okresie minimalnego wynagrodzenia pracowników lub obowiązującej w tym okresie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne osób pełniących czynną służbę wojskową w Wojsku Polskim, jest zgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 konstytucji.
W pozostałym zakresie TK umorzył postępowanie.
Przedmiotem kontroli w tej sprawie był art. 174 ust. 3 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna) w zakresie, w jakim dla okresu odbywania przez ubezpieczonego obowiązkowej służby wojskowej, przypadającej przed 1 stycznia 1999 r., nie przewidywał przyjmowania za podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne kwoty obowiązującego w tym okresie minimalnego wynagrodzenia pracowników lub obowiązującej w tym okresie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne osób pełniących czynną służbę w Wojsku Polskim. Przepis ten został poddany kontroli z punktu widzenia prawa do równego traktowania w zakresie zabezpieczenia społecznego (art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 konstytucji). Postępowanie co do badania konstytucyjności pozostałych przepisów z punktu widzenia innych wzorców kontroli wskazanych w skardze zostało umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Rozstrzygając zarzut naruszenia zasady równości w zakresie prawa do zabezpieczenia społecznego, Trybunał musiał w pierwszej kolejności ustalić to, w jakim stopniu okres zasadniczej służby wojskowej odbytej przed 1999 r. wpływa na wysokość emerytury należnej osobom urodzonym po 1948 r. Z art. 25 ustawy emerytalnej wynika, że podstawę obliczenia emerytury dla osób odbywających zasadniczą służbę wojskową przed 1999 r. wyznaczają trzy kwoty. Są to kwota zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne, kwota zwaloryzowanego kapitału początkowego oraz kwota środków zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych.
Sprawa skarżącego dotyczyła drugiego elementu, czyli kapitału początkowego. Kapitał początkowy oblicza się dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy przed dniem wejścia w życie ustawy emerytalnej opłacali składki na ubezpieczenie społeczne lub za których składki opłacali płatnicy składek. Wartość kapitału początkowego ustala się na dzień wejścia w życie reformy emerytalnej. Jest to swego rodzaju hipotetyczna emerytura, jaką otrzymałby ubezpieczony w 1999 r. Celem instytucji kapitału początkowego jest umożliwienie ubezpieczonym łagodnego przejścia ze starego do nowego systemu emerytalnego, z zachowaniem wypracowanego dotychczas stażu pracy. Ponieważ przed 1999 r. składki na ubezpieczenie emerytalne nie były zapisywane na koncie indywidualnym ubezpieczonego, nie ma możliwości wyliczenia sumy składek za okres trwania ubezpieczenia przed tą datą. Odwzorowanie tego wkładu następuje w postaci wyliczenia emerytury, którą (hipotetycznie) otrzymałby dany ubezpieczony na ostatni dzień starego systemu. Owa hipotetyczna emerytura jest właśnie nazywana przez ustawodawcę kapitałem początkowym.
Na wysokość kapitału początkowego wpływa kwota stała (socjalna) oraz kwota indywidualna. Kwota stała stanowi element mechanizmu wyliczania emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia. Przysługuje każdemu ubezpieczonemu, który spełnia warunki otrzymania świadczenia. Nie jest ona bowiem powiązana z indywidualnym „wkładem” ubezpieczonego w tworzenie funduszu. Natomiast kwota indywidualna odzwierciedla indywidualny wkład ubezpieczonego w funkcjonowanie systemu emerytalnego, mierzony stażem pracy i wysokością zarobków, od których była pobierana składka.
Okres zasadniczej służby wojskowej odbytej przed 1999 r. – w świetle ustawy emerytalnej – jest okresem składkowym, choć składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe za osoby odbywające tę służbę nie były odprowadzane. Okres ten jako okres składkowy wpływa na wysokość kapitału początkowego oraz na wysokość kwoty bazowej. Przy obliczaniu obu tych wartości bierze się bowiem pod uwagę okresy składkowe i nieskładkowe, przy czym okresy składkowe wpływają korzystniej na ich wysokość niż okresy nieskładkowe. Okres zasadniczej służby wojskowej nie wpływa natomiast na wysokość podstawy wymiaru kapitału początkowego. To właśnie zostało zakwestionowane przez skarżącego. Podstawę wymiaru kapitału początkowego stanowi – co do zasady – przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Skoro składka taka w okresie zasadniczej służby wojskowej odbywanej przed 1999 r. nie była odprowadzana, to podstawa wymiaru składki wynosiła 0 zł i z tego powodu nie jest uwzględniana przy ustalaniu podstawy wymiaru kapitału początkowego.
W tej sprawie skarżący nie kwestionował, że przed 1999 r. państwo nie odprowadzało składek na ubezpieczenie emerytalne osób odbywających zasadniczą służbę wojskową. Należy bowiem przypomnieć, że dopiero od 1999 r., czyli momentu wejścia w życie reformy emerytalnej, rozpoczęto odprowadzanie takich składek. Były one finansowane z budżetu państwa z części, której dysponentem jest Minister Obrony Narodowej. Skarżący kwestionował to, że żołnierze niezawodowi są z punktu widzenia przepisów emerytalnych traktowani gorzej aniżeli osoby, za które składki takie odprowadzano. W wypadku tych pierwszych okres zasadniczej służby wojskowej nie wpływa bowiem na wysokość podstawy wymiaru kapitału początkowego.
Trybunał musiał zatem ustalić granice swobody ustawodawcy w zakresie stanowienia takich regulacji prawnych jak ta zaskarżona w niniejszej sprawie. Uznał, że ustawodawca może uzależnić prawo do świadczenia emerytalnego od spełnienia warunku współtworzenia funduszu, z którego takie świadczenie jest wypłacane. Swoboda ustawodawcy obejmuje również uprawnienie do wprowadzenia mechanizmów uzależniających wysokość świadczenia emerytalnego od wielkości środków wniesionych przez ubezpieczonego do funduszu. System ubezpieczenia społecznego w obecnym kształcie oparty jest bowiem na zasadzie zdefiniowanej składki. To znaczy, że okresy, w których ubezpieczony nie partycypował w tworzeniu funduszu nie muszą być uwzględniane przy ustalaniu prawa do świadczeń emerytalnych oraz ich wysokości. Art. 67 ust. 1 konstytucji nie nakazuje bowiem jednakowego traktowania osób, które nie partycypowały w tworzeniu funduszu ubezpieczeniowego oraz takich, które koszty na rzecz tworzenia tego funduszu w czasie swojej aktywności zawodowej ponosiły.
W ramach swobody przysługującej ustawodawcy mieści się również wprowadzenie wyjątków od powyższych zasad i przyznanie świadczeń emerytalnych osobom, które albo w ogóle nie współtworzyły funduszu, albo z różnych powodów nie opłacały w pewnych okresach swojego życia składek na ubezpieczenie społeczne. Do tej ostatniej grupy ustawodawca zaliczył osoby odbywające przed 1999 r. zasadniczą służbę wojskową, w wypadku których nie były odprowadzane składki na ubezpieczenie emerytalne. Jest to uzasadnione tym, że osoby te we wspomnianym okresie realizowały obowiązek obrony Ojczyzny w formie przewidzianej w ustawie o powszechnym obowiązku obrony.
W ramach swobody ustawodawcy mieści się również wybór mechanizmu pozwalającego na płynne przejście osób ubezpieczonych ze starego do nowego systemu emerytalnego. Wybór instytucji kapitału początkowego, która z istoty swej ma charakter przejściowy, gdyż odnosi się tylko do ściśle określonej grupy osób ubezpieczonych, nie wymaga oparcia tej instytucji na rozwiązaniach właściwych nowemu systemowi emerytalnemu. Istotne jest natomiast odzwierciedlenie w niej pewnych dotychczasowych rozwiązań. To ostatnie ma zaś miejsce w świetle zaskarżonych przepisów. Okres zasadniczej służby wojskowej odbytej przed 1999 r. – podobnie jak w tzw. starym systemie – potraktowany został jako okres składkowy bez dochodu.
TK stwierdził, że kwestionowana regulacja prawna nie narusza prawa do równego dostępu do zabezpieczenia społecznego. Odmienne traktowanie osób odbywających zasadniczą służbę wojskową przed 1999 r. oraz innych grup ubezpieczonych wynika z tego, że podmioty te nie charakteryzują się w równym stopniu tą samą cechą istotną (relewantną), co uzasadniałoby ich równe traktowanie. Osób, za które nie były odprowadzane składki nie można bowiem traktować identycznie jak osób, za które składki takie odprowadzano. Przy kształtowaniu zakresu prawa do zabezpieczenia społecznego ustawodawca musi uwzględnić wynikający z zasady sprawiedliwości społecznej postulat zachowania słusznych, sprawiedliwych proporcji pomiędzy wielkością emerytury, będącej z samej nazwy świadczeniem „zasłużonym”, a rozmiarami „zasługi”, wyznaczonymi przede wszystkim przez długość okresu aktywności zawodowej prowadzącej do nabycia prawa do emerytury oraz dochody osiągane w ramach tej aktywności. Skoro skarżący nie kwestionował zasady nieodprowadzania składek emerytalnych za żołnierzy zasadniczej służby wojskowej przed 1999 r., zaś jednym z czynników wpływających na wysokość emerytury jest wysokość odprowadzanych składek emerytalnych, to nie było podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia prawa do równego traktowania w zakresie zabezpieczenia społecznego.
Zgodnie z ustawą emerytalną podstawę wymiaru kapitału początkowego stanowi podstawa wymiaru składek emerytalno-rentowych w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowanego z okresu 20 lat kalendarzowych, przy czym owe 10 lat musi przypadać przed 1 stycznia 1999 r. Na wniosek ubezpieczonego podstawę wymiaru kapitału początkowego może stanowić też podstawa wymiaru tych składek w okresie 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. Do ubezpieczonego należy zatem decyzja o tym, czy okres zasadniczej służby wojskowej w ogóle znajdzie się w owym wybranym przez niego okresie uwzględnianym przy ustalaniu podstawy wymiaru kapitału początkowego. Można jedynie przypuszczać, że skoro okres zasadniczej służby wojskowej występował w początkowym okresie aktywności zawodowej ubezpieczonego, to w wypadku dłuższego okresu aktywności zawodowej rzadko jest on wskazywany do okresu owych 10 lat dla potrzeb obliczania podstawy wymiaru kapitału początkowego. Najkorzystniejszym z punktu widzenia osiąganego dochodu jest bowiem z reguły późny, a nie wczesny okres aktywności zawodowej ubezpieczonego.
Rozprawie przewodniczył sędzia TK Wojciech Hermeliński, sprawozdawcą był sędzia TK Marek Kotlinowski.