Prawo pokrzywdzonego do wniesienia apelacji w postępowaniu w sprawach nieletnich SK 24/15
Pełna kontradyktoryjność postępowania w sprawie nieletniego mogłaby kolidować z opiekuńczo-wychowawczą funkcją tego postępowania i pozostawać w sprzeczności z dobrem nieletniego – stwierdził Trybunał Konstytucyjny.
29 czerwca 2016 r. o godz. 9:00 Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosił wyrok wydany na posiedzeniu niejawnym w sprawie skargi konstytucyjnej H.G. dotyczącej prawa pokrzywdzonego do wniesienia apelacji w postępowaniu w sprawach nieletnich.
W wyroku z 29 czerwca 2016 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 30 § 1 ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich w zakresie, w jakim nie uznaje się pokrzywdzonego za stronę postępowania w sprawie nieletniego, czego konsekwencją jest brak prawa pokrzywdzonego do wniesienia apelacji, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 i art. 31 ust. 3 konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji.
Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Zdanie odrębne do wyroku zgłosił sędzia TK Piotr Pszczółkowski.
1. Trybunał Konstytucyjny uznał za właściwe rozpoznanie skargi konstytucyjnej na posiedzeniu niejawnym zgodnie z art. 93 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 81 ust. 1 ustawy z 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym. Wziął przy tym pod uwagę rozstrzygnięcie zapadłe w wyroku K 47/15 dotyczące art. 2 ustawy z 22 grudnia 2015 r. o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. Trybunał uznał niekonstytucyjność tego przepisu z uwagi na to, że przewidywał stosowanie ustawy nowelizującej do spraw, w których postępowanie przed Trybunałem wszczęto przed dniem jej wejścia w życie.
Rozstrzygnięcie Trybunału w sprawie K 47/15 jest ostateczne (art. 190 ust. 1 konstytucji). Konstytucja nie przewiduje równocześnie żadnej kompetencji dla jakiegokolwiek organu państwa do dokonywania oceny ważności wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Wyrok o sygn. K 47/15 jest znany Trybunałowi z urzędu, niezależnie od publikacji wyroku w Dzienniku Ustaw, przewidzianej przez art. 190 ust. 2 konstytucji. Trybunał nie może zatem pominąć znaczenia prawnego wyroku z 9 marca 2016 r. (sygn. K 47/15) i ostatecznego rozstrzygnięcia o niekonstytucyjności ustawy z 22 grudnia 2015 r. Dlatego rozpoznanie niniejszej sprawy nastąpiło na podstawie przepisów ustawy o Trybunale Konstytucyjnym sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z 22 grudnia 2015 r.
2. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że naczelną dyrektywą w postępowaniu w sprawach nieletnich jest zasada dobra nieletniego. Zasada przewidziana w art. 3 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (dalej: upsn) odpowiada zasadzie dobra dziecka, która jest wartością chronioną konstytucyjnie. Art. 72 ust. 1 konstytucji przewiduje, że Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka i każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Z powyższego przepisu wynika ogólne uznanie dobra dziecka za samoistną wartość konstytucyjną, uzupełniającą wartość szerszą jaką jest dobro rodziny. Z omawianą powyżej konstytucyjną zasadą dobra dziecka ściśle wiążą się cele i funkcje, jakie powinno realizować postępowanie w sprawach nieletnich. Są to w szczególności funkcje: ochronna, opiekuńczo-wychowawcza, reedukacyjna i resocjalizacyjna. Nie można zatem dokonywać prostego przeniesienia zasad obowiązujących w postępowaniu karnym i uprawnień przysługujących w tym postępowaniu pokrzywdzonemu do postępowania w sprawach nieletnich.
Ustawodawca przyjął model postępowania w sprawach nieletnich oparty na przepisach kodeksu postępowania cywilnego właściwych dla spraw opiekuńczych (art. 20 § 1 upsn). Postępowanie to zostało zatem ukształtowane na wzór cywilnego postępowania nieprocesowego, w którym zasada kontradyktoryjności (tj. cecha postępowania, w którym istnieją dwie przeciwstawne strony toczące spór; jeden z elementów sformalizowanej procedury sądowej) doznaje istotnych ograniczeń. Trybunał wskazał, że pełna kontradyktoryjność postępowania w sprawie nieletniego mogłaby kolidować z opiekuńczo-wychowawczą funkcją tego postępowania i pozostawać w sprzeczności z dobrem nieletniego. Z uwagi na dobro dziecka (nieletniego) w postępowaniu toczącym się na podstawie omawianej ustawy ograniczenia doznają również inne zasady procesu karnego m.in. zasada jawności, zasada legalizmu czy zasada skargowości. W ocenie TK, nie ma powodów, aby kwestionować przyjęty przez ustawodawcę model postępowania w sprawach nieletnich, zwłaszcza w kontekście art. 72 ust. 1 konstytucji.
Trybunał Konstytucyjny nie podzielił poglądu skarżącej, że brak uznania pokrzywdzonego za stronę postępowania w sprawie nieletniego powoduje zamknięcie drogi sądowej do dochodzenia naruszonych praw i wolności, o której mowa w art. 77 ust. 2 konstytucji. Omawianemu podmiotowi przysługuje szereg uprawnień procesowych. Ponadto w toku postępowania w sprawach nieletnich interesy pokrzywdzonego reprezentuje prokurator. Prokurator jako rzecznik interesu publicznego jest uprawniony do podejmowania czynności procesowych, w tym do wnoszenia środków odwoławczych, również w interesie pokrzywdzonego. Pokrzywdzony czynem karalnym nieletniego lub zachowaniem nieletniego świadczącym o jego demoralizacji może również realizować swoje uprawnienia wynikające z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 konstytucji w postępowaniu cywilnym.
Z tych powodów dopuszczalne było ograniczenie przez ustawodawcę uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu jedynie do tych, których realizacja nie pozostaje w sprzeczności z zasadą dobra dziecka wynikającą z art. 72 ust. 1 konstytucji i celami opiekuńczo-wychowawczymi wobec nieletnich, jakie powinny być realizowane w działaniach podejmowanych przez sądy i inne organy ochrony prawnej. Konfrontując unormowanie zawarte w art. 30 § 1 upsn z postulatem doboru takiego środka ograniczenia prawa jednostki, który jest przydatny i niezbędny dla ochrony zakładanego interesu publicznego, a także którego efekty pozostają w akceptowanej proporcji do ciężarów nakładanych na obywatela, Trybunał Konstytucyjny uznał, że ustawodawca nie przekroczył ram wyznaczonych treścią zasady proporcjonalności przewidzianej w art. 31 ust. 3 konstytucji.
3. Art. 78 zdanie pierwsze konstytucji gwarantuje jednostce, której praw, obowiązków lub statusu prawnego dana sprawa dotyczy, uruchomienie weryfikacji podjętego w I instancji rozstrzygnięcia. W konstytucji pojęcie „strona” ma znaczenie autonomiczne, które nie musi się pokrywać ze sposobem jego rozumienia w przepisach poszczególnych ustaw proceduralnych. W postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie sąd rodzinny stwierdza, czy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub popełnił czyn karalny, oraz orzeka o zastosowaniu środków wychowawczych, poprawczych lub leczniczych. Jest to zatem rozstrzygnięcie dotyczące osoby nieletniego. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, postanowienie kończące postępowanie w sprawie nieletniego nie jest rozstrzygnięciem, które określa prawa, obowiązki lub status prawny pokrzywdzonego jako „strony” w rozumieniu art. 78 zdanie pierwsze konstytucji. W konsekwencji art. 78 konstytucji nie jest adekwatnym wzorcem kontroli konstytucyjnej do art. 30 § 1 upsn.
Przewodniczącą składu orzekającego była sędzia TK Małgorzata Pyziak-Szafnicka, sprawozdawcą był wiceprezes TK Stanisław Biernat.