Komunikat po Drukuj

Zasady zabezpieczenia roszczeń SK 71/13

Ustawodawca w nieprawidłowy sposób wyważył ochronę praw wierzyciela i dłużnika w sytuacji ustanowienia zabezpieczenia przez obciążenie nieruchomości hipoteką przymusową – stwierdził Trybunał Konstytucyjny.

25 października 2016 r. o godz. 9:00 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał skargę konstytucyjną K. K. dotyczącą zasad zabezpieczenia roszczeń.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że

I

Art. 754¹ § 1 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim odnosi się do zabezpieczenia przez obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową:

a) jest zgodny z zasadą poprawnej legislacji wywodzoną z art. 2 konstytucji,

b) jest niezgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz art. 45 ust. 1 konstytucji.

II

Przepis wymieniony w części I, w zakresie tam wskazanym, traci moc obowiązującą z upływem 18 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.

Orzeczenie zapadło jednogłośnie.

Odnosząc się do kwestii zgodności zaskarżonego przepisu z zasadą poprawnej legislacji, Trybunał Konstytucyjny uwzględnił, że zaskarżony przepis jest różnie interpretowany w doktrynie prawa procesowego cywilnego oraz orzecznictwie sądowym. Trybunał wziął również pod uwagę doniosłość uchwały SN z 18 października 2013 r. (III CZP 64/13) dla kształtowania sytuacji prawnej osób, których wierzytelności zostały zabezpieczone hipoteką przymusową. Niemniej jednak twierdzenie, że dalsze czynności egzekucyjne wierzyciela zapobiegają upadkowi zabezpieczenia, choć uzasadnione względami funkcjonalnymi, nie znajdowało potwierdzenia w wykładni literalnej przepisów kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) oraz w dotychczasowym orzecznictwie sądów powszechnych. Zaskarżony przepis wraz z innymi przepisami k.p.c. pozwalał zrekonstruować adresata normy, jej treść oraz procedurę, w ramach której jest ona realizowana. Trybunał uznał, że art. 754¹ § 1 k.p.c. jest precyzyjny i komunikatywny w stopniu nienaruszającym zasady poprawnej legislacji. Odrębną kwestią było to, czy owe precyzyjne i komunikatywne rozwiązanie prawne nie stanowi nadmiernego ograniczenia konstytucyjnych praw podmiotowych.

Odnosząc się do zarzutu nieproporcjonalności ograniczenia prawa własności Trybunał stwierdził, że wprowadzając termin, po upływie którego – ustanowiona w postępowaniu zabezpieczającym – hipoteka przymusowa wygasa z mocy ustawy, prawodawca ograniczył realizację prawa majątkowego wierzyciela, na którego wniosek ustanowiono zabezpieczenie. Istotą analizowanego zagadnienia nie była ani sama długość terminu (tj. miesiąc liczony od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie), ani skutek jego upływu (tj. upadek zabezpieczenia ex lege). Problem konstytucyjny sprowadzał się bowiem do pytania, czy uniezależnienie biegu terminu od dalszych czynności wierzyciela stanowi nieproporcjonalną ingerencję w jego prawa majątkowe, zabezpieczone hipoteką przymusową obciążającą nieruchomość dłużnika. Zważywszy, że konstytucyjna ochrona prawa majątkowego obejmuje także zagwarantowanie możliwości jego efektywnej realizacji uzasadnione było pytanie, czy zaskarżony przepis nie stanowi nieproporcjonalnego ograniczenia praw majątkowych wierzyciela. Trybunał dokonał kolejno oceny: przydatności, niezbędności oraz proporcjonalności w wąskim znaczeniu art. 754¹ § 1 k.p.c., uwzględniając, że ograniczenie praw majątkowych wierzyciela pozostaje w związku z ochroną prawa własności dłużnika, którego nieruchomość została obciążona hipoteką przymusową.

Oceniwszy przydatność zaskarżonego rozwiązania Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wprowadzenie miesięcznego terminu, po którym upada zabezpieczenie przewidziane w  art. 747 pkt 2 k.p.c., jest przydatne do ochrony praw dłużnika, odpowiada tymczasowemu charakterowi ochrony udzielanej w postępowaniu zabezpieczającym oraz znajduje aksjologiczne uzasadnienie w wartości, jaką jest stabilność obrotu i pewność w procesie sądowego stosowania prawa. Zaskarżony przepis, uniezależniając bieg terminu od dalszych czynności wierzyciela, nie skłania wierzycieli do realizacji swego prawa podmiotowego, a jedynie do składania wniosków o wydłużenie okresu, w którym dubluje się tytuł zabezpieczający i wykonawczy. W tym kontekście wygaśnięcie hipoteki przymusowej w związku z upadkiem zabezpieczenia po upływie,  o którym mowa w art. 754¹ § 1 k.p.c., stało na przeszkodzie osiągnięciu celu, o którym mowa w art. 730¹ § 2 k.p.c., a tym samym podważało zaufanie wierzycieli do ustanowionego zabezpieczenia.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 754¹ § 1 k.p.c. nie jest niezbędny do ochrony prawa własności dłużnika, którego nieruchomość obciążono hipoteką przymusową. Do ochrony takiej niezbędny jest sam termin ustawowy, po upływie którego upada zabezpieczenie. Ochrona dłużnika polegać ma bowiem na skróceniu do minimum okresu dublowania się tytułu zabezpieczającego i wykonawczego, z jednoczesnym umożliwieniem wierzycielowi zrealizowania celu postępowania zabezpieczającego. Konstytucyjnie uzasadniona ochrona dłużnika nie może natomiast polegać na tworzeniu takich mechanizmów, które pozbawiając środków prawnych wierzyciela umożliwiają dłużnikowi uniknięcie odpowiedzialności cywilnej. TK podkreśla, że chodzi tu o sytuację, w której roszczenie podlegające zabezpieczeniu hipoteką przymusową zostało uwzględnione przez sąd cywilny, a „przedłużony” czas trwania zabezpieczenia ma umożliwić wierzycielowi zrealizowanie treści prawomocnego orzeczenia albo przez wpis hipoteki przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego albo przez dokonanie czynności egzekucyjnych. Trybunał Konstytucyjny oceniał, czy realizację wartości konstytucyjnych można osiągnąć z zastosowaniem mniej dolegliwych ograniczeń praw majątkowych niż wynikające z zaskarżonego przepisu. Za mniej dolegliwe dla wierzyciela, a zarazem niezwiększające nadmiernie ograniczeń nałożonych na dłużnika, Trybunał uznał rozwiązanie przewidujące, że w sprawach, w których udzielono zabezpieczenia przy zastosowaniu art. 747 pkt 2 k.p.c., zabezpieczenie upada, jeżeli uprawniony (wierzyciel) w terminie miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie, nie wniósł o dokonanie dalszych czynności egzekucyjnych.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 754¹ § 1 k.p.c. w zakresie wskazanym w sentencji wyroku stanowi nadmierne ograniczenie praw majątkowych wierzyciela, któremu udzielono zabezpieczenia przez obciążenie nieruchomości dłużnika hipoteką przymusową.  Z perspektywy konstytucyjnej, o upadku z mocy prawa zabezpieczenia oraz wygaśnięciu hipoteki przymusowej chroniącej prawa majątkowe wierzyciela, można mówić w sytuacji, w której wystąpiła realna możliwość ochrony tych praw. Ustawowy mechanizm prowadzący de facto do tworzenia pozornej ochrony prawa majątkowego przez zabezpieczenie, które staje się od razu nieskuteczne, jest nie do przyjęcia i nie może być utrzymywany w systemie. Zdaniem TK ustawodawca w nieprawidłowy sposób wyważył ochronę praw wierzyciela i dłużnika w sytuacji ustanowienia zabezpieczenia przez obciążenie nieruchomości hipoteką przymusową.

Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 45 ust. 1 konstytucji, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wprowadzając termin, po upływie którego – ustanowiona w postępowaniu zabezpieczającym – hipoteka przymusowa wygasa z mocy ustawy, prawodawca ograniczył prawo wierzyciela do sądu. W orzecznictwie konstytucyjnym przyjmuje się bowiem, że elementem prawa do sądu jest gwarancja wykonania prawomocnego orzeczenia sądowego w postępowaniu egzekucyjnym. Uniezależnienie zaś biegu terminu od dalszych czynności egzekucyjnych wierzyciela niweczy sens zabezpieczenia roszczeń hipoteką przymusową i podważa tym samym efektywność postępowania egzekucyjnego. Zaskarżony przepis niweczy celowość dalszych czynności egzekucyjnych. Art. 754¹ § 1 k.p.c. skutkuje bezprzedmiotowością prowadzonej egzekucji, nawet jeżeli wierzyciel złoży w terminie miesiąca wniosek o wszczęcie egzekucji. Charakter i złożoność egzekucji z nieruchomości uniemożliwiają jej zakończenie przed upadkiem przedmiotowo istotnego zabezpieczenia (w terminie wskazanym w zaskarżonym przepisie). Zabezpieczenie roszczenia hipoteką przymusową na wypadek jego uwzględnienia przez sąd cywilny powinno skutkować – zgodnie z założeniami ustawodawcy  – „przedłużoną” ochroną wierzyciela, tak aby mógł zrealizować treść prawomocnego orzeczenia nie tylko przez dokonanie czynności egzekucyjnych, ale również przez wpis hipoteki przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że bezwzględny charakter terminu, o którym mowa w zaskarżonym przepisie oraz brak instytucji procesowych, które umożliwiałyby aktywnie chroniącemu swe prawa wierzycielowi zapobiec upadkowi zabezpieczenia i utracie pierwszeństwa hipotecznego, podważały sens ochrony sądowej udzielanej w postępowaniu zabezpieczającym.

Przewodniczącym składu orzekającego był wiceprezes TK Stanisław Biernat, sprawozdawcą był sędzia TK Stanisław Rymar.