Dopuszczalność przyjęcia przez Sąd Najwyższy skargi kasacyjnej do rozpoznania SK 43/22
27 maja 2025 r. Trybunał Konstytucyjny, po rozpoznaniu skargi konstytucyjnej na posiedzeniu niejawnym, ogłosił wyrok w przedmiocie regulacji dotyczących przedsądu kasacyjnego w postępowaniu cywilnym.
Trybunał orzekł, że art. 3989 § 1 pkt 1 i § 2 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji RP.
W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.
Orzeczenie zapadło większością głosów.
PRZEDMIOT KONTROLI
W niniejszej sprawie przedmiotem kontroli był art. 3989 § 1 pkt 1 i 2 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; obowiązujący tekst jednolity: Dz. U. z 2024 r. poz. 1568; dalej: k.p.c.). Przepisy te mają następujące brzmienie:
– § 1 pkt 1:
„Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli:
1) w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne; (…)”;
– § 2:
„O przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy orzeka na posiedzeniu niejawnym”.
ZAGADNIENIE PRAWNE
W niniejszej sprawie skarżący podali w wątpliwość zgodność z Konstytucją obowiązującego modelu kwalifikacji do rozpoznania merytorycznego przez Sąd Najwyższy skargi kasacyjnej wniesionej w postępowaniu cywilnym. Ich zdaniem obecne – zaskarżone w rozpatrywanej skardze – rozwiązania legislacyjne prowadzą do znacznego ograniczenia stronom dostępu do Sądu Najwyższego.
STAN FAKTYCZNY
Wyrokiem z 5 grudnia 2018 r., wydanym w sprawie cywilnej o zapłatę, Sąd Okręgowy zasądził solidarnie od skarżących na rzecz innej osoby fizycznej kwotę 100 000 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie oraz koszty procesu. Apelacja skarżących od tego orzeczenia została oddalona przez Sąd Apelacyjny wyrokiem z 19 listopada 2019 r.
Od wyroku sądu drugiej instancji skarżący wnieśli do Izby Cywilnej Sądu Najwyższego skargę kasacyjną. W jej petitum podnieśli, że wnoszą o przyjęcie tego środka prawnego na zasadzie art. 3984 § 2 w związku z art. 3989 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.
Postanowieniem z 28 maja 2021 r. Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, uznawszy „że istotnym zagadnieniem prawnym w rozumieniu art. 3989 § 1 pkt 1 k.p.c. jest problem nowy i dotychczas niewyjaśniony, dotyczący ważnego abstrakcyjnego zagadnienia jurydycznego, którego rozstrzygnięcie przez Sąd Najwyższy przy okazji rozpoznania skargi kasacyjnej przyczyni się do rozwoju prawa i orzecznictwa oraz będzie miało znaczenie nie tylko dla tej konkretnej, jednostkowej sprawy, ale także dla innych podobnych spraw. Skarżący powinien sformułować to zagadnienie w sposób przyjęty przy przedstawianiu przez sąd powszechny zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy; przedstawić pogłębiony wywód prawny uzasadniający zgłoszone wątpliwości, wykazać zasadność preferowanego sposobu rozstrzygnięcia zagadnienia, a także wadliwość rozwiązania przez Sąd drugiej instancji postawionego problemu prawnego w sposób rzutujący na wynik sprawy”, a „[w]niosek pozwanych [skarżących] o przyjęcie skargi do rozpoznania nie sprostał tym wymaganiom, powszechnie aprobowanym w orzecznictwie Sądu Najwyższego i nauce prawa. Nie został prawidłowo uzasadniony w sposób pozwalający Sądowi Najwyższemu na zorientowanie się, jakie wątpliwości prawne skarżący powzięli na gruncie rozpoznawanej sprawy”.
OCENA ZGODNOŚCI ZASKARŻONEJ REGULACJI Z KONSTYTUCJĄ
Ocenę konstytucyjności zaskarżonych przepisów Trybunał Konstytucyjny poprzedził uwagą ogólną, że zarówno z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jak i z przepisów Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.), wynika, iż standardem minimalnym odnoszącym się do postępowania sądowego jest jego dwuinstancyjność. Wszystko, co przekracza ten standard, włącznie z instytucją skargi kasacyjnej (kasacji) i sposobem jej ukształtowania, jest swoistym „naddatkiem”, podwyższeniem standardu minimalnego. Przepisy k.p.c. nie muszą w tym kontekście zapewniać stronom prawa do rozpatrzenia sprawy przez Sąd Najwyższy, zaś możliwość odwołania się do trzeciej instancji wykracza poza konstytucyjne minimum. To znaczy, że strona nie ma podstaw do roszczenia względem państwa o takie ukształtowanie obowiązujących przepisów, które zapewniałyby jej rozpoznanie każdej sprawy przez Sąd Najwyższy (por.: wyroki pełnego składu TK z 6 października 2004 r., sygn. SK 23/02 oraz 31 marca 2005 r., sygn. SK 26/02; wyroki TK z: 10 lipca 2000 r., sygn. SK 12/99; 17 maja 2004 r., sygn. SK 32/03 oraz 16 stycznia 2006 r., sygn. SK 30/05; postanowienie TK z 7 października 2008 r., sygn. SK 55/06).
Z przepisów Konstytucji nie można zatem wywodzić prawa do skargi kasacyjnej (kasacji) jako prawa do rozpoznania sprawy przez kolejną, trzecią instancję. Możliwość wniesienia środka zaskarżenia do trzeciej instancji wykracza poza konstytucyjne minimum wyznaczone w art. 176 ust. 1 Konstytucji. Skoro bowiem Konstytucja w art. 78 i art. 176 ust. 1 w pełni gwarantuje co najmniej dwuinstancyjny tryb postępowania, to nawet gdyby k.p.c. w ogóle nie przewidywał kontroli orzeczeń w trybie rozpatrywania skargi kasacyjnej, regulacja tej ustawy mieściłaby się w ramach konstytucyjnego modelu prawa do sądu (por. postanowienie TK z 7 października 2008 r., sygn. SK 55/06). Konstytucja w art. 78 formułuje gwarancję prawa do zaskarżenia orzeczeń sądów pierwszej instancji, nie stoi natomiast na przeszkodzie uzależnieniu prawa do skargi kasacyjnej (kasacji) od dodatkowych kryteriów.
*
Oceniając zgodność art. 3989 § 1 pkt 1 k.p.c. ze standardem wywodzonym z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji, Trybunał zwrócił uwagę, że przez istotne zagadnienie prawne, o którym mowa w art. 3989 § 1 pkt 1 k.p.c. rozumie się w orzecznictwie problem o charakterze prawnym, powstały na tle konkretnego przepisu prawa, mający charakter rzeczywisty w tym znaczeniu, że jego rozwiązanie stwarza realne i poważne trudności. Problem ten musi mieć charakter uniwersalny, co oznacza, że jego rozwiązanie powinno służyć rozstrzyganiu innych, podobnych spraw. Chodzi przy tym o problem, którego wyjaśnienie jest konieczne dla rozstrzygnięcia danej sprawy, a więc pozostający w związku z podstawami skargi oraz z wiążącym Sąd Najwyższy, a ustalonym przez sąd drugiej instancji, stanem faktycznym sprawy (art. 39813 § 2 k.p.c.), a także w związku z podstawą prawną zaskarżonego wyroku. Konieczne jest przytoczenie argumentów prawnych, które prowadzą do rozbieżnych ocen. Skarżący powinien nie tylko wskazać przepis prawa (materialnego lub procesowego), którego dotyczy zagadnienie, ale także przedstawić pogłębioną argumentację prawną w celu wykazania, że zagadnienie jest istotne, a jego rozstrzygnięcie ma znaczenie dla merytorycznego rozstrzygnięcia w jego sprawie.
Istotne zagadnienie prawne, jeżeli miałoby stanowić przyczynę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, powinno występować w danej sprawie. Nie można rozpatrywać kwestii prawnej oderwanej od wyjaśnionego w sprawie stanu faktycznego. Ponadto „istotne zagadnienie prawne” jest istotne w tym znaczeniu, że nie było dotychczas rozważane w orzecznictwie SN, a zatem jego rozstrzygnięcie miałoby znaczenie dla praktyki orzeczniczej sądów; tylko wtedy wykazany zostałby publicznoprawny charakter skargi kasacyjnej, której podstawowym celem jest wkład w rozwój prawa i zapewnienie jednolitości jego sądowej wykładni. Istotne zagadnienie powinno się charakteryzować „nowością”, która uzasadniałaby potrzebę jego analizy ze strony Sądu Najwyższego.
W tym kontekście istnienie samej przesłanki przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania (występowanie „istotnego zagadnienia prawnego”) samo w sobie nie budzi wątpliwości konstytucyjnych. Ustawodawca wprowadzając takie, a nie inne przesłanki, działa znów jednak w ramach swobody legislacyjnej. Z tego też powodu wydaje się zasadne orzeczenie o zgodności zaskarżonego przepisu z wzorcami kontroli powołanymi przez skarżących
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że kwestionowane unormowanie art. 3989 § 1 pkt 1 k.p.c. nie eliminuje prawa do sądu osoby (podmiotu) składającego skargę kasacyjną w postępowaniu cywilnym, rozumianego jako prawo uruchomienia postępowania przed Sądem Najwyższym. Sąd ten bowiem musi: zbadać skargę kasacyjną pod kątem spełnienia przesłanek jej rozpoznania określonych w zaskarżonym przepisie, następnie wydać postanowienie o przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania oraz uzasadnić to postanowienie. Tym samym spełnione zostają podstawowe elementy konstytucyjnego prawa do sądu.
Należy nadto podkreślić, że Trybunał Konstytucyjny w dotychczasowym orzecznictwie uznawał zarzuty względem przesłanek przyjęcia przez Sąd Najwyższy skargi kasacyjnej do rozpoznania za oczywiście bezzasadne. W ocenie Trybunału art. 45 ust. 1 czy art. 77 ust. 2 Konstytucji nie mogą być uznane za podstawę normatywną do konstruowania podmiotowego prawa skarżącego do korzystania z kasacji lub skargi kasacyjnej (zob.: wyrok z 10 lipca 2000 r., sygn. SK 12/99, a także postanowienia z: 15 grudnia 1999 r., sygn. Ts 111/99; 13 listopada 2001 r. i 23 stycznia 2002 r., sygn.. Ts 117/01; 15 listopada 2001 r. i 4 lutego 2002 r., sygn. Ts 107/01; 12 grudnia 2001 r. i 23 stycznia 2002 r., sygn. Ts 135/01; 5 listopada 2001 r. i 29 stycznia 2002 r., sygn. Ts 95/01; 9 października 2007 r., sygn. Ts 45/07; 7 października 2008 r., sygn. SK 55/06; 27 kwietnia 2016 r., sygn. Ts 58/16 oraz 13 czerwca 2017 r., sygn. Ts 262/16).
W związku z powyższym – w ocenie Trybunału – nie można mówić o naruszeniu przez art. 3989 § 1 pkt 1 k.p.c. normy wywodzonej z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji.
*
Oceniając zgodność art. 3989 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. ze standardem wywodzonym z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji, Trybunał przypomniał, że prawo do sądu jest jednym z podstawowych praw jednostki i jedną z fundamentalnych gwarancji praworządności. Jak wielokrotnie podkreślano w orzecznictwie, na konstytucyjne prawo do sądu składa się w szczególności: po pierwsze – prawo dostępu do sądu, tj. prawo uruchomienia procedury przed sądem – organem o określonej charakterystyce (niezależnym, bezstronnym i niezawisłym); po drugie, prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; po trzecie, prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd (por. m.in. wyroki TK z: 9 czerwca 1998 r., sygn. K 28/97; 16 marca 1999 r., sygn. SK 19/98 oraz 10 maja 2000, sygn. K 21/99).
Stanowisko określające zakres prawa do sądu i jego elementów Trybunał Konstytucyjny rozwijał w wielu swoich orzeczeniach. Należy wskazać na stanowisko zajęte w wyroku z 16 stycznia 2006 r. w sprawie o sygn. SK 30/05, w którym – oceniając przepisy procedury karnej w zakresie rozpoznania kasacji – Trybunał uznał art. 535 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 556, ze zm.; dalej: k.p.k.), w ówczesnym brzmieniu, za niezgodny z art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Podstawą orzeczenia było uznanie, że zgromadzenie w ramach jednego postępowania sądowego trzech czynników, tj. braku powinności zawiadamiania stron, braku powinności sporządzenia uzasadnienia oraz faktu posługiwania się zwrotem nieostrym (oczywistą bezzasadnością), jako przesłankami stosowania ówczesnego art. 535 § 2 k.p.k. wykluczającymi informacyjny obowiązek sądu, prowadzi do wniosku o przekroczeniu przez ustawodawcę granic proporcjonalności w zakresie ukształtowania rzetelnej procedury rozpatrywania „oczywiście bezzasadnych kasacji”. Trybunał Konstytucyjny nie dopatrzył się naruszenia standardu konstytucyjnego w zakresie rozpoznania kasacji jako nadzwyczajnego środka odwoławczego – co wymaga podkreślenia – w żadnym z trzech wskazanych elementów z osobna, tj. m.in. w samym braku powinności sporządzenia uzasadnienia, lecz w ich łącznym wystąpieniu w jednym postępowaniu. Skutkiem tej sytuacji było bowiem wyłączenie możliwości uzyskania przez stronę informacji o motywach rozstrzygnięcia.
Z kolei w przywoływanym już wyroku z 30 maja 2007 r. w sprawie o sygn. SK 68/06 Trybunał – na gruncie procedury cywilnej – uznał za niedopuszczalne zwolnienie Sądu Najwyższego, dokonującego przedsądu na posiedzeniu niejawnym bez udziału stron, z obowiązku wskazania na piśmie motywów, którymi się kierował przy odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania merytorycznego.
W rozpatrywanej sprawie, jak wynikało z treści skargi konstytucyjnej i załączonego do niej postanowienia Sądu Najwyższego, skarżący nie zostali pozbawieni prawa do znajomości podstaw wydanego orzeczenia. Sąd Najwyższy rozpoznał wstępnie skargę kasacyjną na posiedzeniu niejawnym, na którym wydał postanowienie wraz uzasadnieniem pisemnym, które zostało doręczone skarżącym. W tej sytuacji nie można twierdzić, że kwestionowany art. 3989 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. w ogóle narusza wywodzone z Konstytucji prawa procesowe jednostki w postępowaniu sądowym. W zakresie zatem, w jakim żądanie dostępu do informacji i motywów rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego związane jest z postępowaniem w sprawie, skarżącym wnoszącym skargę kasacyjną zapewniono realizację ich prawa do sądu i znajomości motywów rozstrzygnięcia. Z uwagi zaś na to, że mamy tu do czynienia z sądową procedurą nadzwyczajną (niewymaganą przez Konstytucję), nie można uznać wyboru ustawodawcy co do sposobu rozpoznania wstępnego skargi kasacyjnej na posiedzeniu niejawnym za wykraczające przeciw konstytucyjnemu prawu do sądu, jeżeli procedura gwarantuje uzyskanie przez stronę motywów rozstrzygnięcia.
W związku z powyższym – w ocenie Trybunału – nie można mówić o naruszeniu przez art. 3989 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. normy wywodzonej z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Stanisław Piotrowicz - przewodniczący, sędzia TK Andrzej Zielonacki- sprawozdawca, wiceprezes TK Bartłomiej Sochański, prezes TK Bogdan Święczkowski, sędzia TK Jarosław Wyrembak.