Wyłączenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej wobec osoby formalnie pozostającej w stosunku pracy, lecz sprawującej faktyczną opiekę nad dzieckiem podczas urlopu wychowawczego SK 50/22
4 grudnia 2025 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie wydane w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej wyłączenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej wobec osoby formalnie pozostającej w stosunku pracy, lecz sprawującej faktyczną opiekę nad dzieckiem podczas urlopu wychowawczego.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2025 r. poz. 1208), w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 2023 r., w zakresie, w jakim wyłącza prawo do świadczenia pielęgnacyjnego z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej wobec osoby przebywającej na urlopie wychowawczym i sprawującej opiekę nad niepełnosprawnym dzieckiem, jest niezgodny z art. 71 ust. 1 zdanie drugie w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto Trybunał umorzył postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Problem konstytucyjny podniesiony w niniejszej skardze dotyczy kryteriów – obowiązujących do 31 grudnia 2023 r. – przyznawania świadczenia pielęgnacyjnego i możliwości ubiegania się o prawo do takiego świadczenia matce niepełnosprawnego dziecka przebywającej na urlopie wychowawczym (zaskarżony art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, Dz. U. z 2025 r. poz. 1208, dalej: u.ś.r. lub ustawa o świadczeniach rodzinnych). Nowelizacją ustawy o świadczeniach rodzinnych z 7 lipca 2023 r. dokonano zmiany treści normy stanowiącej przedmiot kontroli w niniejszym postępowaniu, jednak po myśli przepisu przejściowego zaskarżony przepis nadal znajduje zastosowanie w sprawie skarżącej. Na marginesie należy zwrócić uwagę, że nowelizacją, która weszła w życie 1 stycznia 2024 r., zmodyfikowano przepisy dotyczące świadczenia pielęgnacyjnego, uchylając wskazanie, że jest to świadczenie przysługujące z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej.
Z uzasadnienia skargi wynika, że kwestionowana regulacja nie zapewnia należytej ochrony życia rodzinnego skarżącej, w szczególności więzi z chorym dzieckiem, która wymaga stabilnego wsparcia ze strony państwa. Wymóg definitywnego rozwiązania stosunku pracy w celu nabycia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego skarżąca uznała za nadmierny i nieproporcjonalny. Rozwiązanie stosunku pracy prowadzi zazwyczaj do utraty możliwości powrotu do dotychczasowego zatrudnienia, przerwania stażu pracy, osłabienia pozycji na rynku pracy oraz obniżenia szans na późniejsze podjęcie aktywności zarobkowej koniecznej dla utrzymania rodziny. Tymczasem świadczenie pielęgnacyjne nie zapewnia poziomu dochodów porównywalnego z wynagrodzeniem za pracę.
Nadto skarżąca zwróciła uwagę, że skoro istotą świadczenia pielęgnacyjnego jest pomoc osobie zdolnej do pracy, lecz jej niewykonującej z powodu konieczności sprawowania opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny, to niezrozumiałe jest różnicowanie sytuacji matek, które rozwiązały stosunek pracy i korzystają ze świadczenia pielęgnacyjnego oraz matek, które z tych samych przyczyn przebywają na urlopie wychowawczym. W obu wypadkach dochodzi do niewykonywania pracy i braku wynagrodzenia, a zatem cel socjalny świadczenia pielęgnacyjnego jest aktualny w takim samym stopniu. Wyłączenie z kręgu uprawnionych matek korzystających z urlopu wychowawczego narusza, zdaniem skarżącej, konstytucyjny obowiązek zapewnienia szczególnej pomocy rodzinie w trudnej sytuacji oraz matce po urodzeniu dziecka.
Trybunał Konstytucyjny dokonał zatem analizy zgodności przedmiotu kontroli z art. 71 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Po pierwsze Trybunał potwierdził, że art. 71 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji formułuje prawo podmiotowe przez stwierdzenie, iż rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. Owa szczególna pomoc wykracza ponad standardowe wsparcie ze strony państwa. Szczególna pomoc oznacza w tym kontekście działania władz publicznych wykraczające poza zwykły poziom ochrony gwarantowanej konstytucyjnie, dostosowane do nadzwyczajnej sytuacji życiowej, jaką jest między innymi konieczność sprawowania stałej opieki nad osobą niepełnosprawną kosztem aktywności zawodowej (zob. wyroki TK: z 9 lipca 2012 r., sygn. P 59/11, z 15 listopada 2005 r., sygn. P 3/05).
„Szczególna pomoc” występuje także w innych przepisach rangi konstytucyjnej. Termin ten pojawia się w przepisach nakazujących państwu „szczególną opiekę zdrowotną” dzieciom, kobietom będącym w ciąży, osobom niepełnosprawnym oraz osobom w podeszłym wieku (art. 68 ust. 3 Konstytucji). Pojęcie „szczególnej pomocy”, o którym mowa była w wyżej wspominanych artykułach, należy rozumieć w sposób tożsamy na gruncie wszystkich powołanych przepisów konstytucyjnych. Wynika z niej konieczność podejmowania takich działań władz publicznych, które wykraczać będą poza normalny standard ochrony wolności i praw. Chodzi tu zatem o działania przewyższające ów zwykły poziom ochrony gwarantowanej konstytucyjnie (por. wyrok o sygn. SK 22/22).
W doktrynie nauki prawa wskazuje się, że „[i]stotą świadczenia pielęgnacyjnego jest pomoc osobom rezygnującym z zatrudnienia z uwagi na konieczność objęcia opieką niepełnosprawnego członka rodziny. Państwo wspiera w ten sposób tych, którzy obejmując opieką osoby niepełnosprawne, przyjmują na siebie realizację obowiązków spoczywających na państwie” (B. Chludziński, komentarz do art. 17, [w:] Świadczenia rodzinne. Komentarz, red. P. Rączka, Warszawa 2021, s. 423). Inaczej mówiąc, świadczenie pielęgnacyjne jest ustawowym urzeczywistnieniem szczególnej pomocy rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji, o której mowa w art. 71 ust. 1 Konstytucji. Samo świadczenie pielęgnacyjne stanowi pomoc ze strony państwa dla osoby zdolnej do pracy, lecz niezatrudnionej i niewykonującej innej pracy zarobkowej z powodu konieczności sprawowania opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym w sytuacji, gdy na osobie tej ciąży obowiązek alimentacyjny wobec dziecka. Należy przy tym podkreślić, że niezależnie od kompensacyjnej funkcji świadczenia pielęgnacyjnego, jego beneficjentem jest cała rodzina, w szczególności zaś jej niepełnosprawny członek mający zapewnioną opiekę osoby najbliższej.
Jednocześnie Trybunał podkreślił, że regulacja konstytucyjna nie zwalnia rodziny z odpowiedzialności za swoje utrzymanie, a członków rodziny z obowiązków alimentacyjnych, co wynika wprost z zasady subsydiarności, wyrażonej między innymi w preambule. „Konstytucja zakazuje bowiem zwalniania członków rodziny z ciążących na nich obowiązków alimentacyjnych poprzez kreowanie konkurencyjnego systemu zasiłków rodzinnych” (por. wyrok o sygn. P 3/05).
Trybunał uznał w konsekwencji, że uzależnienie przez ustawodawcę przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego od dodatkowego wymogu ustania stosunku pracy i brak przyznania ochrony matce opiekującej się niepełnosprawnym dzieckiem podczas urlopu wychowawczego pozostaje w sprzeczności z wymogiem szczególnej ochrony.
Po drugie, w odniesieniu do zasady równości w dostępie do świadczenia pielęgnacyjnego Trybunał stwierdził, że w utrwalonym już orzecznictwie Trybunału, art. 32 ust. 1 Konstytucji należy rozpatrywać pod względem charakterystycznych, relewantnych cech adresatów norm prawnych. Jeżeli cecha relewantna występuje w stopniu istotnym dla danej sprawy, to wówczas podmioty, których ona dotyczy, powinny być traktowane w sposób podobny. Podobny sposób traktowania znaczy tyle, co powstrzymywanie się od nieuzasadnionego faworyzowania lub dyskryminowania określonych, podobnych grup podmiotów. Dotyczy to zarówno obowiązków, jak i uprawnień. Trybunał wprost stwierdzał, że „[d]opiero jeżeli kontrolowana norma traktuje odmiennie adresatów, którzy odznaczają się określoną cechą wspólną, to mamy do czynienia z odstępstwem od zasady równości, co należy ocenić przez pryzmat przyjętego przez ustawodawcę kryterium zróżnicowania” (wyrok z 18 października 2023 r., sygn. SK 23/19, OTK ZU A/2023, poz. 88).
Z konstytucyjnej zasady równości wynika nakaz jednakowego traktowania podmiotów prawa należących do określonej kategorii.
W wypadku spraw o świadczenie pielęgnacyjne relewantnymi cechami wspólnymi opiekunów są: 1) sprawowanie opieki nad dzieckiem wymagającym stałej pielęgnacji, 2) niepodejmowanie z tego powodu pracy i 3) osiąganie przez rodzinę niskich dochodów. Odmowa wsparcia osobom bliskim podważa racjonalność ustawodawcy i jest sprzeczna z wymogami wynikającymi z art. 71 ust. 1 Konstytucji (por. wyrok o sygn. P 41/07).
W wyroku o sygn. SK 2/17 Trybunał stwierdził, że „[c]echą istotną pozwalającą na wyróżnienie kategorii podmiotów, do których należy odnosić gwarancję równego traktowania w niniejszej sprawie, jest fakt sprawowania opieki nad osobą niepełnosprawną i niewykonywanie z tego względu pracy zarobkowej. Oznacza to, że istotą tożsamej sytuacji osób sprawujących opiekę jest ich dobrowolna rezygnacja z możliwej do wykonywania przez nie pracy zarobkowej. Ustalenie tej okoliczności wymaga natomiast wykazania, że osoba mająca ustalone prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy w ogóle może podejmować pracę zarobkową, a co za tym idzie, zrezygnować z niej na rzecz opieki nad osobą niepełnosprawną”.
Rację ma zatem skarżąca, twierdząc, że sytuacja faktyczna oraz prawna matek, które rozwiązały stosunek pracy oraz takich, które przebywają na urlopach wychowawczych, wskazuje na podobieństwo ich sytuacji. Jakkolwiek nie są to sytuacje identyczne, tak z punktu widzenia celów świadczenia pielęgnacyjnego mogą być uznane za podobne. Urlop wychowawczy powoduje brak prawa do wynagrodzenia z uwagi na opiekę nad niepełnosprawnym dzieckiem w analogiczny sposób jak przy definitywnym rozwiązaniu stosunku pracy.
Trybunał Konstytucyjny wskazał już, że: „[z]asadniczym celem świadczenia pielęgnacyjnego jest «częściowe pokrycie wydatków ponoszonych przez rodzinę w związku z koniecznością zapewnienia opieki i pielęgnacji niepełnosprawnemu dziecku lub niepełnosprawnej osobie dorosłej». W istocie jest to świadczenie, które ma zabezpieczyć egzystencję osób niepełnosprawnych przez wspieranie tych, którzy opiekują się nimi” (zob. wyrok o sygn. SK 7/11).
W świetle tych okoliczności wyłączenie przez ustawodawcę możliwości uzyskania przez matkę przebywającą na urlopie wychowawczym świadczenia pielęgnacyjnego oraz pozbawienie w tym zakresie niepełnosprawnego członka rodziny pomocy socjalnej stanowi nieproporcjonalne i nieuzasadnione różnicowanie. Brak jest zatem podstaw do wykluczenia z pobierania świadczenia pielęgnacyjnego osób, które przebywają na urlopie wychowawczym.
Zróżnicowanie sytuacji matki, która przebywa na urlopie wychowawczym oraz matki, która rozwiązała umowę o pracę, stanowi nieproporcjonalne i nieuzasadnione różnicowanie.
Dochodzi w ten sposób do obarczenia rodziny osoby niepełnosprawnej kosztami związanymi z opieką oraz pozbawienia w tym zakresie niepełnosprawnego członka rodziny pomocy socjalnej, mimo to, że w sytuacji skorzystania przez matkę z urlopu wychowawczego cele świadczenia pielęgnacyjnego w istocie zostaną spełnione.
Brak obowiązku świadczenia pracy podczas urlopu wychowawczego (przy równoczesnym braku podstaw prawnych pracodawcy do zmuszenia matki do powrotu do pracy – z wyjątkiem zaprzestania sprawowania opieki nad dzieckiem) pozwoli na osobistą i stałą opiekę nad niepełnosprawnym dzieckiem.
Skoro matka wywiązuje się ze swych obowiązków moralnych i prawnych wobec niepełnosprawnego dziecka i wymaga to od niej rezygnacji z aktywności zawodowej, to powinna ona w tych działaniach otrzymać odpowiednie wsparcie państwa. Wybranie z kręgu osób faktycznie opiekujących się dzieckiem w sposób zgodny z wymaganiami stawianymi przez art. 17 ust. 1 u.ś.r. jedynie tych matek, które rozwiązały stosunek pracy i przyznanie wyłącznie im prawa do świadczenia pielęgnacyjnego narusza konstytucyjną zasadę równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji).
Tym samym wprowadzenie samej formalnej przesłanki, jeżeli nie jest adekwatnie uzasadniona i proporcjonalna, prowadziło w tej sprawie do niekonstytucyjności zaskarżonej normy.
Mając powyższe na względzie, Trybunał orzekł, że art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych, w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 2023 r., w zakresie, w jakim wyłącza prawo do świadczenia pielęgnacyjnego z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej wobec osoby przebywającej na urlopie wychowawczym i sprawującej opiekę nad niepełnosprawnym dzieckiem, jest niezgodny z art. 71 ust. 1 zdanie drugie w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
W zakresie innych wskazanych w skardze wzorców kontroli Trybunał umorzył postępowanie uznając te wzorce kontroli za nieadekwatne. W odniesieniu do powołanego związkowo jako przedmiot kontroli art. 3 pkt 22 u.ś.r. Trybunał umorzył postępowanie na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393) ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Przepis ten nie wyraża bowiem treści normatywnej, względem której skarżąca sformułowała zarzut niekonstytucyjności.
Jeżeli chodzi o skutki wyroku, oznacza on, że osoba, która przebywała na urlopie wychowawczym i złożyła wniosek o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego do 31 grudnia 2023 r. (niezależnie od tego, jak wniosek ten został rozstrzygnięty), zachowuje prawo ubiegania się o świadczenie pielęgnacyjne według przepisów ustawy o świadczeniach w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 2023 r. Natomiast dla skarżącej niniejszy wyrok z mocy art. 190 ust. 4 Konstytucji stanowi podstawę do wznowienia właściwego postępowania.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Krystyna Pawłowicz - przewodniczący, prezes TK Bogdan Święczkowski - sprawozdawca, wiceprezes TK Bartłomiej Sochański, sędzia TK Jakub Stelina, sędzia TK Michał Warciński.