Nowelizacja ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej K 1/18
17 stycznia 2019 r. o godzinie 10:30 Trybunał Konstytucyjny ogłosi orzeczenie w sprawie wniosku Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o zbadanie konstytucyjności przepisów ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej w brzmieniu nadanym przez ustawę nowelizującą z dnia 26 stycznia 2018 r.
Trybunał Konstytucyjny ogłosi orzeczenie w sprawie zgodności przepisów:
1) art. 55a ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, dodanego przez ustawę z dnia 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, z art. 2 oraz art. 42 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP;
2) art. 1 pkt 1 lit. a tiret trzecie w części obejmującej wyrazy "ukraińskich nacjonalistów i" oraz art. 2a w części obejmującej wyrazy "ukraińskich nacjonalistów" oraz wyrazy "i Małopolski Wschodniej ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucje Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, dodanych przez ustawę z dnia 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, z art. 2 oraz art. 42 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Ad. 1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wniósł o zbadanie konstytucyjności przepisów znowelizowanej ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej (dalej ustawa o IPN). W pierwszej kolejności przedmiotem kontroli wnioskodawca uczynił przepisy art. 55a ustawy o IPN o następującej treści: „1. Kto publicznie i wbrew faktom przypisuje Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie określone w art. 6 Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego załączonej do Porozumienia międzynarodowego w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, podpisanego w Londynie dnia 8 sierpnia 1945 r. (Dz. U. z 1947 r. poz. 367), lub za inne przestępstwa stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne lub w inny sposób rażąco pomniejsza odpowiedzialność rzeczywistych sprawców tych zbrodni, podlega grzywnie lub karze pozbawienia wolności do lat 3. Wyrok jest podawany do publicznej wiadomości. 2. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie lub karze ograniczenia wolności. 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w ust. 1 i 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej lub naukowej”. Kwestionowany przepis narusza, w ocenie wnioskodawcy, art. 2 Konstytucji RP, ponieważ jego treść nie spełnia, wynikającej z zasady demokratycznego państwa prawnego, dyrektywy określoności prawa (standardów przyzwoitej legislacji). Innymi słowy zaskarżony przepis nie wykazuje cechy jasności, precyzyjności i przewidywalności tekstu prawnego. Tymczasem jego treść – jako przepisu karnego – powinna respektować zasadę określoności prawa w szczególnie restrykcyjny sposób. Brak jasności treściowej tej regulacji narusza, zdaniem Prezydenta RP, również art. 42 ust. 1 Konstytucji, stanowiący, iż odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (zasada nullum crimen sine lege). Skoro z kwestionowanego przepisu nie można jednoznacznie odczytać tego, za co grozi odpowiedzialność karna – wskutek nieprecyzyjnych sformułowań zawartych w jego treści – trudno uznać, iż spełnione są reguły nakazane w art. 42 ust. 1 Konstytucji.
W ocenie Prezydenta zaskarżony przepis narusza również art. 54 ust. 1 („Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”) w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Wnioskodawca podkreślił, że wynikający z Konstytucji wymóg ustanawiania ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw tylko w ustawie oznacza także nakaz dostatecznej określoności regulacji prawnej. Ograniczenie w zakresie korzystania z konstytucyjnej swobody wyrażania poglądów jest ponadto – w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji – dopuszczalne pod warunkiem spełnienia uregulowanej w nim zasady proporcjonalności. Tymczasem, zdaniem wnioskodawcy, zasada ta nie jest respektowana w treści zaskarżonego przepisu ustawowego, jeśli zestawić cel regulacji w nim zawartej z ograniczeniami nakładanymi na adresatów normy prawnej.
Kwestionowany przepis art. 55a ustawy został z dniem 17 lipca 2018 r. – uchylony przepisem art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 27 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. poz. 1277) – dalej nowelizacja z 27 czerwca 2018 r.
Ad. 2. Prezydent zakwestionował również art. 1 pkt 1 lit. a tiret trzecie ustawy o IPN w części obejmującej wyrazy "ukraińskich nacjonalistów i" a także art. 2a ustawy o IPN w części obejmującej wyrazy "ukraińskich nacjonalistów" oraz wyrazy "i Małopolski Wschodniej". Przepisy te w zaskarżonym brzmieniu zostały ukształtowane przez ustawę o zmianie ustawy o IPN z 26 stycznia 2018 r. oraz nie zostały zmodyfikowane w nowelizacji z 27 czerwca 2018 r.
Art. 1 w obowiązującym brzmieniu stanowi, że: „ustawa reguluje: 1) ewidencjonowanie, gromadzenie, przechowywanie, opracowywanie, zabezpieczenie, udostępnienie i publikowanie dokumentów organów bezpieczeństwa państwa, wytworzonych oraz gromadzonych od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r., a także organów bezpieczeństwa Trzeciej Rzeszy Niemieckiej i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, dotyczących: a) popełnionych na osobach narodowości polskiej lub obywatelach polskich innych narodowości w okresie od dnia 8 listopada 1917 r. do dnia 31 lipca 1990 r.: [tiret 1] – zbrodni nazistowskich, [tiret 2] – zbrodni komunistycznych, [tiret 3] – zbrodni ukraińskich nacjonalistów i członków ukraińskich formacji kolaborujących z Trzecią Rzeszą Niemiecką, (…)”. W ocenie wnioskodawcy użyte w tiret 3 punktu 1 wyrazy „ukraińskich nacjonalistów i”, w świetle kolejnego zaskarżonego przepisu art. 2a ustawy o IPN, naruszają art. 2 oraz art. 42 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP poprzez brak spełnienia nakazu określoności przepisów karnych. Innymi słowy określenie „ukraińscy nacjonaliści” jest w ocenie wnioskodawcy na tyle nieprecyzyjne, że w oparciu o nie trudno jednoznacznie wskazać właściwy krąg adresatów normy prawnej.
Tożsamy zarzut niekonstytucyjności dotyczy art. 2a ustawy o IPN w części obejmującej wyrazy "ukraińskich nacjonalistów" oraz wyrazy "i Małopolski Wschodniej". Zakwestionowany przepis stanowi, iż „zbrodniami ukraińskich nacjonalistów i członków ukraińskich formacji kolaborujących z Trzecią Rzeszą Niemiecką, w rozumieniu ustawy, są czyny popełnione przez ukraińskich nacjonalistów w latach 1925-1950, polegające na stosowaniu przemocy, terroru lub innych form naruszania praw człowieka wobec jednostek lub grup ludności. Zbrodnią ukraińskich nacjonalistów i członków ukraińskich formacji kolaborujących z Trzecią Rzeszą Niemiecką jest również udział w eksterminacji ludności żydowskiej oraz ludobójstwie na obywatelach II Rzeczypospolitej na terenach Wołynia i Małopolski Wschodniej”. W ocenie wnioskodawcy kwestionowane przepisy art. 1 pkt 1 tiret trzecie oraz przepisy art. 2a, w zaskarżonych częściach, postrzegane łącznie, nie spełniają konstytucyjnego standardu określoności przepisów karnych. W oparciu o dwa zaskarżone przepisy nie można precyzyjnie zrekonstruować znamion czynu zabronionego, w tym kręgu osób potencjalnie objętych odpowiedzialnością karną. Tak ukształtowana treść przepisów, postrzeganych łącznie, narusza zarówno zasadę demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji) jak i zasadę nullum crimen sine lege. Obydwie zasady nakazują kształtowanie jasnych i precyzyjnych przepisów karnych, których treść powinna skutkować przewidywalnością konsekwencji ich zastosowania przy ocenie odpowiedzialności karnej konkretnych osób. Prezydent wskazał, że obydwa zakwestionowane pojęcia, tj. „ukraińscy nacjonaliści” oraz „Małopolska Wschodnia” wymagają wykładni, której rezultat jest trudny do przewidzenia. Ustawodawca nie wskazał również ich definicji legalnej w ustawie o IPN.
Przewodniczącym składu orzekającego będzie Prezes TK Julia Przyłębska, sprawozdawcą będzie sędzia TK Andrzej Zielonacki.