Tymczasowe aresztowanie - maksymalny czas trwania, zasady przedłużenia tymczasowego aresztowania K 3/16
10 lipca 2019 r. o godz. 11:00 Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpozna wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący tymczasowego aresztowania - maksymalny czas trwania, zasady przedłużenia tymczasowego aresztowania.
Trybunał Konstytucyjny dokona kontroli zgodności:
1. Art. 258 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks postępowania karnego z art. 41 ust. 1, z art. 42 ust. 3 w związku z art. 42 ust. 1, z art. 45 ust. 1, z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz z art. 30 Konstytucji RP;
2. Art. 263 § 7 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks postępowania karnego – w zakresie, w jakim nie oznacza maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania oraz dopuszcza przedłużenie tymczasowego aresztowania bez konieczności spełnienia przesłanek uzasadniających takie postanowienie – z art. 2, z art. 30, z art. 41 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1, z art. 42 ust. 3 w zw. z art. 42 ust. 1 Konstytucji RP i w związku z art. 6 ust. 2 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Ad. 1. Rzecznik Praw Obywatelskich zaskarżył art. 258 § 2 kodeksu postępowania karnego (dalej: k.p.k.) w następującym brzmieniu: „Wobec oskarżonego, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo którego sąd pierwszej instancji skazał na karę pozbawienia wolności wyższą niż 3 lata, obawy utrudniania prawidłowego toku postępowania, o których mowa w § 1, uzasadniające stosowanie środka zapobiegawczego, mogą wynikać także z surowości grożącej oskarżonemu kary”. W ocenie Rzecznika, na tle kwestionowanego przepisu powstał spór dotyczący rozbieżności, czy przepis ten stanowi samoistną przesłankę orzekania tymczasowego aresztowania, czy też przesłankę, która nie może być traktowana samodzielnie, gdyż jest ona domniemaniem utrudniania przez oskarżonego postępowania karnego. Podstawy zastosowania tymczasowego aresztowania należy natomiast szukać w zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania.
Rzecznik Praw Obywatelskich nie ma wątpliwości, że możliwość stosowania tymczasowego aresztowania na zasadach wskazanych w art. 258 § 2 k.p.k. narusza chronioną w art. 41 ust. 1 Konstytucji RP nietykalność osobistą i wolność osobistą.
Ponadto wnioskodawca na podstawie art. 42 ust. 3 Konstytucji RP wskazuje, że dopóki wina oskarżonego nie zostanie udowodniona, należy uważać go za niewinnego. Do tego więc momentu nie można przyjąć, że dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary. Tym samym, przed udowodnieniem winy niedopuszczalne jest, w ocenie Rzecznika, stosowanie pozbawienia wolności, które jest tymczasowym aresztowaniem tylko formalnie, zaś materialnie jest karą.
Zdaniem Rzecznika art. 258 § 2 k.p.k., przez to, że sprowadza środek zapobiegawczy do funkcji represyjnych, narusza konstytucyjne prawo do sądu. Umożliwia bowiem orzekanie o karach w trybie, który nie daje sądowi możliwości dokładnego i wyczerpującego zbadania sprawy, tak aby móc orzec o winie sprawcy oraz dobrać karę adekwatną do czynu i do innych okoliczności. W ten sposób ustawodawca narusza prawo do odpowiedniego, sprawiedliwego i rzetelnego ukształtowania procedury sądowej.
Ponadto umożliwienie orzekania o tymczasowym aresztowaniu bez zaistnienia uzasadnionych obaw o naruszenie dóbr takich jak bezpieczeństwo i porządek publiczny, prowadzi w ocenie Rzecznika do przekonania, że w ten sposób narusza się podmiotowość człowieka i jego autonomię, przez co godzi się w konstytucyjną zasadę ochrony godności.
Ad. 2. Zgodnie z art. 263 § 7 kodeksu postępowania karnego: „Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji, każdorazowe jego przedłużenie może następować na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy”.
Zdaniem Rzecznika przepis ten narusza art. 2 Konstytucji RP, gdyż wprowadzenie możliwości przedłużania tymczasowego aresztowania bez jakiegokolwiek zakreślenia górnej granicy, po której przekroczeniu nie można by było przedłużyć tymczasowego aresztowania o kolejny okres, a także bez jakichkolwiek przesłanek nakazujących sądowi w sposób szczególnie ostrożny podejmować decyzję o podtrzymywaniu wskazanego środka zabezpieczającego narusza zasadę zaufania obywatela do państwa, zasadę dostatecznej określoności i zasadę poprawnej legislacji.
Ponadto zdaniem RPO, kwestionowana regulacja narusza podmiotowość oraz autonomię jednostki, a więc godzi w istotę godności człowieka, przez co kwestionowany przepis jest niezgodny z art. 30 Konstytucji. Rzecznik nie znajduje podstaw konstytucyjnych, oraz aksjologicznych, uzasadniających nieograniczone utrzymywanie tymczasowego aresztowania osoby, która została nieprawomocnie skazana. Wnioskodawca podkreśla, że środki zapobiegawcze nie mogą antycypować represji, gdyż wykraczałoby to poza ich funkcje.
W ocenie Rzecznika, art. 263 § 7 k.p.k. jest również niezgodny z art. 41 ust. 1 Konstytucji RP. Wnioskodawca nie ma wątpliwości, że tymczasowe aresztowanie jest formą pozbawienia wolności, a nietykalność i wolność osobista może być ograniczona przez ustawodawcę, ale nie w sposób zupełnie dowolny. Takie bowiem przedłużanie tymczasowego aresztowania bez określenia górnej granicy lub wskazania szczegółowych przesłanek orzekania o przedłużeniu tymczasowego aresztowania narusza zdaniem Rzecznika art. 41 ust. 1 Konstytucji RP.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich art. 263 § 7 k.p.k. wprost narusza zasadę domniemania niewinności. Należy zauważyć, że kwestionowany przepis, w zakresie w jakim nie oznacza maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania oraz dopuszcza przedłużenie tymczasowego aresztowania bez konieczności spełnienia przesłanek uzasadniających takie postanowienie, pełni raczej funkcję represyjną aniżeli zapobiegawczą. Polski proces karny nie pozwala na obalenie domniemania niewinności przez nieprawomocny wyrok sądu. Nie można przecież w żadnym wypadku wykluczyć, że wyrok zostanie zmieniony przez sąd drugiej instancji na korzyść oskarżonego. Przedłużanie zatem tymczasowego aresztowania tylko dlatego, że sąd pierwszej instancji orzekł o winie, bez spełnienia jakichkolwiek dodatkowych przesłanek, prowadzić musi do naruszenia zasady domniemania niewinności wyrażonej w Konstytucji oraz art. 6 ust. 2 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Ponadto Rzecznik Praw Obywatelskich wskazuje, iż art. 263 § 7 k.p.k., w kwestionowanym zakresie, jest także niezgodny z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ustawodawca nie wskazuje bowiem na kryteria, którymi powinien kierować się sąd orzekając o przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Tym samym, po orzeczeniu sądu pierwszej instancji możliwe jest przedłużenie tymczasowego aresztowania bez konieczności wykazywania jakiejkolwiek zasadności takiej decyzji. W ocenie Rzecznika najbardziej uzasadnionym rozwiązaniem z perspektywy standardów konstytucyjnych byłoby wprowadzenie do art. 263 § 7 k.p.k. maksymalnego okresu tymczasowego aresztowania, przy jednoczesnym wskazaniu ściśle określonych przesłanek pozwalających w nadzwyczajnych przypadkach wykroczyć poza granice wskazane w przepisie.
Przewodniczącym składu orzekającego będzie wiceprezes TK Mariusz Muszyński, sprawozdawcą będzie sędzia TK Leon Kieres.