Zasady orzekania środków zabezpieczających K 46/15
19 sierpnia 2020 r. o godz. 10:00 Trybunał Konstytucyjny ogłosi orzeczenie w sprawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczącego zasad orzekania środków zabezpieczających.
Trybunał Konstytucyjny dokona kontroli zgodności:
I. 1. Art. 93b § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny – w zakresie, w jakim nakłada na sąd obowiązek określenia stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz prawdopodobieństwa jego popełnienia w przyszłości - z art. 42 ust. 1, z art. 47, z art. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, oraz z art. 30 Konstytucji RP;
2. Art. 93g ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks kamy – w zakresie, w jakim nakłada na sąd obowiązek określenia stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz prawdopodobieństwa jego popełnienia w przyszłości - z art. 42 ust. 1, z art. 47, art. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, oraz z art. 30 Konstytucji RP;
II. 1. Art. 93d § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny - w zakresie w jakim przewiduje, że orzeczony środek zabezpieczający stosuje się po odbyciu kary - z art. 42 ust. 1, z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, z art. 2 i art. 30 Konstytucji RP;
2. Art. 202a § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny wykonawczy – w zakresie w jakim przewiduje, że orzeczony środek zabezpieczający pobytu w zakładzie psychiatrycznym stosuje się po odbyciu kary - z art. 42 ust. 1, z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, z art. 2 i art. 30 Konstytucji RP;
III. Art. 374 § 1 zdanie 1 w związku z art. 380 w związku z art. 354 pkt 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks postępowania karnego – w zakresie, w jakim nie przewiduje na rozprawie obowiązku wysłuchania przez sąd podejrzanego przed orzeczeniem względem niego środka zabezpieczającego, o którym mowa w art. 93a § 1 Kodeksu karnego - z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP;
IV. Art. 244b ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny - z art. 2, z art. 30 i art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Ad. I.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich art. 93b § 3 k.k. i art. 93g k.k. są niezgodne z Konstytucją gdyż nakładają na sąd obowiązek określenia stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić, oraz prawdopodobieństwa jego popełnienia w przyszłości. W ocenie Rzecznika, są to wymogi niemożliwe do spełnienia przez sąd, ponieważ ustawodawca, po pierwsze, posługuje się terminem społecznej szkodliwości czynu, który, w odniesieniu do omawianego problemu, ma charakter niejasny i nieprecyzyjny, pozwalając na arbitralność organów stosowania prawa w podejmowaniu decyzji o stosowaniu środków zabezpieczających i sposobie ich wykonania. Po drugie, zobowiązuje organy stosowania prawa do przewidywania zdarzeń przyszłych niepewnych, a w oparciu o tak poczynione ustalenia nakazuje podejmowanie decyzji dotyczących stosowania środków zabezpieczających.
Rzecznik zwraca uwagę, że stosowanie środków zabezpieczających ogranicza w stopniu istotnym prawo jednostki do decydowania o swoim życiu osobistym. Dobór środków zabezpieczających oraz sposób ich wykonania powinien być ustalany na podstawie okoliczności czynu zabronionego, który sprawca popełnił, biorąc pod uwagę społeczną szkodliwość jego czynu i niebezpieczeństwo wynikające z dysfunkcji sprawcy, nie zaś odwoływania się do warunku przyszłego i niepewnego.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, wymóg konieczności wprowadzonych ograniczeń praw i wolności konstytucyjnych - jako element testu proporcjonalności z art. 31 ust. 3 Konstytucji - nie jest spełniony. Określoną w zaskarżonych przepisach przesłanką, na podstawie której środki zabezpieczające mogą być stosowane, jest stopień społecznej szkodliwości czynu zabronionego, który sprawca może popełnić w przyszłości, oraz prawdopodobieństwo jego popełnienia. Nie jest nią natomiast , spełniająca - w ocenie Rzecznika - wymogi konstytucyjne, przesłanka czynu zabronionego, który sprawca już popełnił.
Rzecznik, wskazuje, że nie można przyjąć, iż zawarta w kwestionowanych przepisach regulacja czyniąca z warunku przyszłego niepewnego kryterium zastosowania środka bliskiego granicy naruszenia zasady godności człowieka, jest ograniczona do minimum i szczegółowo uzasadniona. Dlatego, w ocenie RPO, przepisy te są niezgodne z art. 30 Konstytucji. Nie pozwalają bowiem na to, aby podstawą orzekania środków zabezpieczających w celu zabezpieczenia sprawcy i społeczeństwa przed zdarzeniami przyszłymi, było zdarzenie przeszłe. Zatem czyn popełniony już przez sprawcę oraz prawdopodobieństwo popełniania kolejnych czynów zabronionych w przyszłości, nie zaś okoliczności czynu, który nie został jeszcze popełniony i nie wiadomo czy zostanie popełniony.
Zdaniem Rzecznika, powołane przepisy w kwestionowanym zakresie, poprzez stosowanie nieprecyzyjnego terminu społeczna szkodliwość czynu oraz poprzez umożliwienie sądowi wyboru środka zabezpieczającego i sposobu jego wykonania w sposób całkowicie wolny od zachowania zrealizowanego już przez sprawcę, naruszają konstytucyjne zasady: zaufania obywatela do państwa, dostatecznej określoności oraz poprawnej legislacji
Ad. II
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich art. 93d § 5 k.k. oraz art. 202a § 1 k.k.w. są niezgodne z art. 30 Konstytucji, gdyż dopuszczają do wykonywania środka zabezpieczającego po wykonaniu kary pozbawienia wolności, czym powodują faktyczne przedłużenie kary pozbawienia wolności, a przez to uniemożliwiają sprawcy pełen powrót do życia społecznego.
Rzecznik Praw Obywatelskich zauważa, że niezgodne z zasadą zaufania obywatela do państwa, zasadą dostatecznej określoności oraz zasadą poprawnej legislacji jest wprowadzenie do kodeksu karnego konstrukcji, która umożliwia władzy publicznej przedłużanie faktycznego pozbawienia lub ograniczenia wolności bez określenia górnej granicy tego przedłużenia.
Zdaniem Wnioskodawcy kwestionowane przepisy naruszają również art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, a więc wynikającą z niego gwarancję nullum crimen sine lege. Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę nie stwarza bowiem warunków pozwalających na przeprowadzenie oddziaływań charakterystycznych dla środków zabezpieczających w okresie odbywania przez skazanego kary pozbawienia wolności. Sprawca powinien mieć możliwość ustalenia w oparciu o kodeks karny katalogu sankcji oraz maksymalnego czasu ich trwania. W ocenie RPO, wprowadzenie możliwości stosowania środków zabezpieczających po zakończeniu odbywania kary, dezawuuje w praktyce ustawowe określenie jej górnej granicy.
Zdaniem RPO zakwestionowane przepisy nie spełniają kryteriów zapewnienia bezpieczeństwa publicznego oraz możliwie najszerszej ochrony nietykalności i wolności osobistej w tym zakresie, w jakim przewidują, że orzeczony środek zabezpieczający (art. 93d § 5 k.k.) lub orzeczony środek zabezpieczający w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym (art. 202a § 1 k.k.w.) stosuje się po zakończeniu odbywania kary. W ocenie Rzecznika środki zabezpieczające powinny podlegać realizacji w okresie pozbawienia wolności.
Ad. III.
W ocenie Rzecznika art. 374 § 1 zd. 1 k.p.k. wprowadza modelową zmianę w zakresie udziału oskarżonego (podejrzanego) w rozprawie głównej. Stanowi odwrócenie dotychczasowej reguły i przewiduje jedynie możliwość, a nie obowiązek takiego udziału.
Zdaniem Wnioskodawcy, art. 374 § 1 zdanie 1 w związku z art. 380 w związku z art. 354 pkt 2 k.p.k. narusza prawo do sądu w aspekcie sprawiedliwości proceduralnej gwarantowane podejrzanemu lub sprawcy czynu zabronionego przez w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Nie przewiduje bowiem obowiązku wysłuchania przez sąd podejrzanego przed orzeczeniem względem niego środka zabezpieczającego, o którym mowa w art. 93a § 1 Kodeksu karnego.
RPO wskazuje, że na sądzie winien w każdym przypadku ciążyć obowiązek wysłuchania na rozprawie podejrzanego przed orzeczeniem względem niego środka zabezpieczającego. Inne rozwiązanie, w tym pozostawienie decyzji w zakresie obowiązkowego udziału podejrzanego na rozprawie do uznania przewodniczącego lub sądu, jest niezgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Ad. IV.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, karanie osób uzależnionych i chorych za zaniechanie poddania się środkom zabezpieczającym nie tylko jest nieskuteczne, ale także niezgodne z Konstytucją. Kwestionowany przepis narusza więc zasadę praworządności materialnej, gdyż ustawodawca chce stosować, wobec osób o poważnych dysfunkcjach, karę jako czynnik skłaniający do realizacji orzeczonych obowiązków.
W ocenie Rzecznika art. 244b § 1 k.k. narusza także zasadę ne bis in idem, dlatego że pozornie tylko kara wymierzana na podstawie tego przepisu jest karą za inny czyn zabroniony niż ten, który stał się podstawą do wymierzenia środka zabezpieczającego. Kara w tym przypadku wymierzana jest za zaniechanie poddania się środkom zabezpieczającym, a więc wiąże się ściśle z czynem, który sprawca popełnił uprzednio.
Zdaniem Rzecznika, kwestionowany przepis jest również niezgodny z art. 30 Konstytucji, ponieważ narusza istotę godności człowieka i wynikającą z niego autonomię, pozbawiając sprawcę jakichkolwiek możliwości odmowy wzięcia udziału w leczeniu - kryminalizuje coś, co powinno być uznane za zwykły przejaw autonomii człowieka. Rzecznik podkreśla, że dopuszczalne jest leczenie przymusowe, ale powinno mieć ono charakter wyjątkowy, stosowany w nadzwyczajnych przypadkach i tylko wtedy, gdy nie narusza godności pacjenta. Wnioskodawca nie neguje idei środków zabezpieczających w ogóle, czy też nakładania na sprawcę obowiązku poddania się działaniom służącym wyeliminowanie jego dysfunkcji. Czym innym jest jednak nałożenie obowiązku poddania się środkom zabezpieczającym, a czym innym nałożenie na zaniechanie realizacji tego obowiązku rygoru bezprawności i karalności, a więc zakwalifikowanie takiego zachowania do kategorii czynów zabronionych. Odmowa leczenia nie jest zachowaniem bezprawnym, a osoba uzależniona ma prawo do wolności osobistej i ochrony godności – wskazuje Rzecznik.
W ocenie RPO kwestionowana regulacja nie spełnia też kryterium przydatności, ponieważ nie rozwiązuje problemu, któremu stosowanie tych środków ma zapobiegać, a tylko mnoży problemy, stawiając sprawcę tego czynu zabronionego w sytuacji zupełnie nieadekwatnej do jego kondycji zdrowotnej.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Leon Kieres - przewodniczący, sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski – sprawodawca, prezes TK Julia Przyłębska, sędzia TK Michał Warciński, sędzia TK Andrzej Zielonacki.