Brak możliwości dochodzenia przed polskimi sądami odszkodowania należnego od obcego państwa z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości na skutek uznawania istnienia immunitetu jurysdykcyjnego obcego państwa K 25/20
23 maja 2023 r. o godz. 11:00 Trybunał Konstytucyjny rozpozna wniosek Grupy Posłów na Sejm dotyczący braku możliwości dochodzenia przed polskimi sądami odszkodowania należnego od obcego państwa z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości na skutek uznawania istnienia immunitetu jurysdykcyjnego obcego państwa.
Trybunał Konstytucyjny dokona kontroli zgodności:
1. Art. 11037 pkt 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim wyłącza zobowiązania o odszkodowanie należne od obcego państwa z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości, ze względu na stwierdzenie przez sąd orzekający istnienia w tych sprawach immunitetu jurysdykcyjnego państwa z art. 9, art. 21 ust. 1, art. 30 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP,
2. Art. 1113 k.p.c. w zakresie, w jakim dopuszcza wywiedzenie immunitetu państwa dla ochrony obcych państw przed pozwaniem przez sąd polski za czyny stanowiące zbrodnie wojenne, ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości z art. 9, art. 30 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.
Zdaniem Wnioskodawców kwestionowane przepisy budzą wątpliwości konstytucyjne, gdyż sądy powszechne w Polsce odmawiają przyjęcia do rozpoznania spraw dotyczących dochodzenia od obcego państwa roszczeń z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości. Zgodnie bowiem z przyjętą w tym zakresie linią orzeczniczą - brak jest jurysdykcji krajowej w sprawie, w której obce państwo i jego najwyższe organy zostały pozwane o odszkodowanie za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym związanym z działalnością władczą państwa, objętą immunitetem sądowym państwa obcego.
Wnioskodawcy wskazują, że wyłączenie z zakresu art. 110З7 pkt 2 k.p.c. zobowiązania o odszkodowanie od obcego państwa z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości z powodu istnienia immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego nie wynika wprost z treści tego przepisu, ale z wywiedzionej z niego i utrwalonej w orzecznictwie normy, która wyraźnie wskazuje, że powodem wyłączenia określonych zobowiązań z kognicji sądów jest uznanie istnienia immunitetu sądowego państwa w tych sprawach.
W ocenie Wnioskodawców stwierdzenie istnienia immunitetu państwa w sprawach dotyczących zobowiązań o odszkodowanie należne od obcego państwa z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości, narusza godność człowieka lub i jest pozbawieniem osoby poszkodowanej przez to państwo konstytucyjnego prawa do sądu. Wnioskodawcy wskazują, że rozumienie normy wynikającej z art. 110З7 pkt 2 k.p.c. ugruntowane zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który odniósł się do tej materii w uchwale z dnia 26 września 1990 r., sygn. III PZP 9/90 oraz w postanowieniach z dnia: 13 marca 2008 r., sygn. III CSK 293/07 i 29 października 2010 r. sygn. IV CSK 465/09.
Zdaniem Wnioskodawców, państwo, które dopuszcza się naruszenia powyższych standardów prawa międzynarodowego publicznego, zrzeka się w sposób dorozumiany immunitetu. Odwoływanie się w tym zakresie do zwyczaju międzynarodowego jest w ocenie Wnioskodawców sprzeczne z art. 9 Konstytucji RP, gdyż godzi w międzynarodowe regulacje dotyczące ochrony praw człowieka oraz odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Uniemożliwienie, ze względu na immunitet sądowy, dochodzenia roszczeń od państwa obcego z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości narusza - według Wnioskodawców - nie tylko prawo do sądu, ale też pozbawia osoby poszkodowane konstytucyjnie gwarantowanego prawa do ochrony własności i prawa dziedziczenia oraz godzi w godność człowieka podlegającą ochronie w oparciu o art. 30 Konstytucji RP.
Wnioskodawcy wskazują, że art. 1113 k.p.c. stanowi podstawę do badania przez Sąd Najwyższy immunitetu państwa obcego. W ich ocenie przepisy k.p.c. nie zawierają regulacji dotyczących immunitetu sądowego państwa obcego, a także w polskim porządku prawnym nie obowiązuje odrębna ustawa, która normowałaby zagadnienia immunitetu obcego państwa. Polska nie jest ponadto stroną Europejskiej Konwencji o immunitecie państwa, sporządzonej w Bazylei dnia 16 maja 1972 r. Wynikające z orzecznictwa Sądu Najwyższego uznanie immunitetu jurysdykcyjnego obcego państwa opiera się więc o zwyczaj międzynarodowy, stosowany na podstawie normy zawartej w art. 9 Konstytucji RP oraz Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych, sporządzonej w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r., w której preambule potwierdzono, iż normy prawa zwyczajowego powinny nadal obowiązywać.
W opinii Wnioskodawców norma dająca sądowi kompetencje wywiedzenia immunitetu sądowego państwa w sprawach dotyczących dochodzenia od obcego państwa roszczeń z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości na podstawie niejednolitego zwyczaju międzynarodowego i wbrew międzynarodowym przepisom o ochronie praw człowieka w sposób rażący narusza Konstytucję RP. W ocenie Wnioskodawców kwestionowany przepis wyraża normę, która pozwala sądowi uznać istnienie immunitetu państwa w sprawach dotyczących czynów niedozwolonych, które rażąco naruszyły prawa człowieka, przez co jest niezgodny z art. 9 Konstytucji RP.
Jak podkreślają Wnioskodawcy norma wynikająca z art. 1113 k.p.c. narusza zasadę poszanowania godności człowieka, określoną w art. 30 Konstytucji RP, gdyż kształtowanie norm dotyczących immunitetu sądowego, w tym immunitetu sądowego państwa, z pominięciem zasady godności i sprowadzenie tej instytucji jedynie do instrumentu procesowego, przy którym nie bada się charakteru działań państwa w ramach swoich uprawnień władczych, jest nie do pogodzenia z obowiązkiem ochrony jednostki przez państwo. Kwestionowany przepis narusza konstytucyjnie gwarantowane prawo do sądu, uniemożliwia bowiem osobom uprawnionym dochodzenie roszczeń za czyny niedozwolone, których źródłem były zbrodnie wojenne, ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: prezes TK Julia Przyłębska - przewodniczący, sędzia TK Krystyna Pawłowicz - sprawozdawca, sędzia TK Wojciech Sych, sędzia TK Michał Warciński, sędzia TK Rafał Wojciechowski.