Brak zaskarżalności postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji SK 59/21
8 maja 2024 r. o godz. 12:00 Trybunał Konstytucyjny ogłosi orzeczenie wydane w sprawie skargi konstytucyjnej M. Ć. i Z. Ć. dotyczącej braku zaskarżalności postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji.
Trybunał Konstytucyjny dokona kontroli zgodności art. 3942 § 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 142 lit. b ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych zawartego w apelacji, a wydanego po raz pierwszy (rozpoznanego) przez sąd drugiej instancji, z:
- art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP,
- art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP,
- art. 32 ust. 1 w związku z art. 78 i art. 176 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Skarżący apelacją zaskarżyli wyrok sądu okręgowego, jednocześnie składając w sądzie pierwszej instancji wniosek o zwolnienie ich od kosztów sądowych w postaci opłaty od apelacji. Sąd apelacyjny oddalił wniosek Skarżących o zwolnienie od kosztów sądowych. Skarżący wystąpili z wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia postanowienia. Sąd apelacyjny odrzucił ten wniosek, uznając go za niedopuszczalny, gdyż – w ocenie sądu – na postanowienie w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych, wydane przez sąd drugiej instancji, zażalenie nie przysługuje. Sąd apelacyjny odrzucił również apelację Skarżących z powodu jej nieopłacenia. Skarżący wnieśli zażalenie na postanowienie o odrzuceniu apelacji, które sąd apelacyjny oddalił.
Zdaniem Skarżących sądem pierwszej instancji w postępowaniu w sprawie zwolnienia od kosztów sądowych jest ten sąd, który orzeka materialnie po raz pierwszy w tej kwestii. Skarżący wskazują, że art. 3942 § 11 k.p.c. uniemożliwia stronie zaskarżenie postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych wydanego po raz pierwszy (materialnie) przez sąd drugiej instancji. Postanowienie nie wymaga uzasadnienia i nie podlega kontroli instancyjnej. Możliwość poddania kontroli postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych przy okazji samego zażalenia na postanowienie odrzucające apelację jest iluzoryczna, gdyż rozpoznanie takiego zażalenia również wymaga uiszczenia stosownej opłaty. Sytuacja taka godzi, zdaniem Skarżących, w konstytucyjne prawo do sądu, oraz wynikające z niego prawo stron do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji i prawo do dwuinstancyjnego postępowania. Zasada dwuinstancyjności dotyczy - zdaniem Skarżących - także postępowań w sprawie zwolnienia od kosztów sądowych.
Skarżący podkreślają, że postępowanie w sprawie zwolnienia od kosztów sądowych, pomimo akcesoryjnego charakteru, jest silnie sprzężone z postępowaniem głównym i oddziałuje na jego bieg. Skutkiem braku zaskarżalności postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych jest brak możliwości zaskarżenia pierwszoinstancyjnego orzeczenia merytorycznego (wyroku sądu pierwszej instancji) – wniesiona apelacja pozostaje bezskuteczna i dochodzi do ograniczenia prawa strony do uruchomienia drogi sądowej. Z tego względu kwestionowany przepis jest - zdaniem Skarżących - niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Skarżący wskazują również, że możliwość weryfikacji postanowienia oddalającego wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych jest gwarantowana tylko w odniesieniu do postanowienia wydanego przez sąd pierwszej instancji, a zatem w przypadku, gdy wniosek o zwolnienie złożono wraz z pozwem (wnioskiem o wszczęcie postępowania). Taki brak symetryczności gwarancji proceduralnych narusza zdaniem Skarżących konstytucyjną zasadę równości w zakresie identycznego standardu proceduralnego dostępności do sądu pierwszej i drugiej instancji (art. 32 ust. 1 w związku z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji). W ocenie Skarżących kwestionowana regulacja powoduje, że znaleźli się oni w gorszej sytuacji niż podmioty, których wniosek został rozpoznany przez sąd pierwszej instancji.
Skarżący wskazują, że o kwalifikacji postępowania jako pierwszej lub drugiej instancji nie może rozstrzygać jedynie fakt, że sąd w pewnym zakresie dokonuje nowych ustaleń lub rozpoznaje daną kwestię po raz pierwszy, bowiem sądem pierwszej instancji jest ten, przed którym rozpoczyna się postępowanie sądowe. Kwestia wpadkowa nie mieści się w ramach tak pojmowanego sporu, lecz gdy sąd drugiej instancji rozstrzyga jakąś kwestię po raz pierwszy, to rozstrzygnięcie tej kwestii - z uwagi na istotne znaczenie dla praw jednostki - powinno być weryfikowalne. Wymaga tego zdaniem Skarżących wywiedziona z art. 45 ust. 1 Konstytucji zasada sprawiedliwości proceduralnej.
Skarżący dostrzegają różnicę pomiędzy orzekaniem w przedmiocie rozstrzygnięcia o kosztach procesu i w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych. W tym drugim wypadku sąd nie rozstrzyga o prawach i obowiązkach danej osoby, lecz o konieczności usunięcia barier ograniczających wykonywanie konstytucyjnego prawa do sądu. Dlatego, zdaniem Skarżących, postępowanie w tym przedmiocie powinno być unormowane w taki sposób, aby rozpoznanie sprawy głównej odpowiadało standardom konstytucyjnym wynikającym z art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 Konstytucji.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Jarosław Wyrembak - przewodniczący, sędzia TK Andrzej Zielonacki - sprawozdawca, sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski, sędzia TK Krystyna Pawłowicz, sędzia TK Stanisław Piotrowicz.