Zasady udostępniania dokumentów przez Instytut Pamięci Narodowej. P 37/09
20 października 2010 r. o godz. 9.30 Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpozna połączone pytania prawne Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie dotyczące zasad udostępniania dokumentów przez Instytut Pamięci Narodowej.
Trybunał Konstytucyjny orzeknie w sprawie zgodności:
1) art. 31 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z art. 2, art. 47, art. 51 ust. 3 i 4 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji oraz art. 32 ust. 1 konstytucji;
2) art. 31 ust. 2 zdanie drugie ustawy powołanej w pkt 1 z art. 2, art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji;
3) art. 32 ust. 2 ustawy powołanej w pkt 1 z art. 2, art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji;
4) art. 32 ust. 4 ustawy powołanej w pkt 1 z art. 45 ust.1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji;
5) art. 32 ust. 5 ustawy powołanej w pkt 1 z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji;
6) art. 32 ust. 6 ustawy powołanej w pkt 1 z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji;
7) art. 32 ust. 8 ustawy powołanej w pkt 1 z art. 32 ust.1, art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji.
Art. 30 ust. 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej określa przesłankę materialnoprawną odmowy udostępnienia dokumentów znajdujących się w zasobach IPN. Natomiast art. 31 ust. 1 powyższej ustawy ma charakter proceduralny, określa bowiem formę, w jakiej następuje odmowa uwzględnienia wniosku o udostępnienie do wglądu kopii dokumentów, tj. w formie decyzji administracyjnej. W ocenie sądów pytających art. 31 ust. 1 pkt 2 ustawy o IPN budzi poważne wątpliwości co do zgodności z konstytucyjną zasadą prawidłowej legislacji. Ponadto jest niezgodny z konstytucją, gdyż pozbawia daną osobę dostępu do dotyczących jej dokumentów i zbiorów danych, co uniemożliwia jednocześnie ochronę prawa do prywatności i prawa do zakwestionowania informacji znajdujących się w tych dokumentach i zbiorach danych.
Art. 31 ust. 2 ustawy o IPN przewiduje możliwość odstąpienia od faktycznego uzasadnienia decyzji o odmowie wnioskodawcy wglądu do kopii dokumentów lub jego ograniczenia w zakresie, w jakim udostępnienie informacji wnioskodawcy uniemożliwia realizację ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnieniu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów. Użycie w kwestionowanym przepisie tak szerokiego pojęcia jak "uniemożliwienie realizacji ustawy" nie jest uzasadnione ani względami legislacyjnymi, ani celowościowymi, a jednocześnie pozostawia organom dużą swobodę w jego interpretacji. Zdaniem sądów pytających narusza to reguły poprawnej legislacji, określoności prawa oraz zasadę demokratycznego państwa prawnego.
Art. 32 ust. 2 ustawy o IPN ogranicza prawo do uzasadnienia decyzji organu drugiej instancji. Wątpliwości powstają tu na tle realizacji prawa do zaskarżenia. Prawo to jest bowiem jedynie środkiem do uruchomienia postępowania odwoławczego, którego celem jest ponowne rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy. Przesłanka ograniczająca została sformułowana zbyt szeroko i nieprecyzyjnie budząc wątpliwości co do zgodności z art. 2 konstytucji - podkreślają sądy pytające.
Zgodnie z art. 32 ust. 4 ustawy o IPN, rozpoznanie skargi na decyzję Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej o odmowie udostępnienia do wglądu kopii dokumentów następuje na posiedzeniu niejawnym. Oznacza to, że jawność postępowania zostaje wyłączona nie tylko dla publiczności, ale przede wszystkim dla stron tego postępowania, które nawet nie są powiadamiane o terminie posiedzenia niejawnego co w ocenie sądów pytających jest niezgodne z konstytucją.
Prawo do wysłuchania jako element prawidłowej procedury mieści się w pojęciu prawa do sądu. Możliwość przedstawienia argumentów, wniosków, wskazywania podstaw prawnych i faktycznych swoich żądań stanowi też element zasady kontradyktoryjności. Pozbawienie stron tego elementu prawa do sądu, stanowi ograniczenie tego prawa, a więc może to nastąpić tylko w sytuacji, gdy jest to konieczne dla ochrony wartości wskazanych w art. 31 ust. 3 konstytucji. Analiza przepisów ustawy nie pozwala ustalić, jakie dobro ma chronić ograniczenie przyjęte w art. 32 ust. 5 ustawy o IPN, a co za tym idzie brak jest możliwości stwierdzenia, czy zostały zachowane konstytucyjne wymogi ograniczenia korzystania z prawa do sądu.
Art. 32 ust. 6 ustawy o IPN stanowi, iż wyrok wydany na posiedzeniu niejawnym uzasadnia się tylko w przypadku uwzględnienia skargi. Odpis wyroku wraz z uzasadnieniem doręcza się jedynie Prezesowi Instytutu Pamięci Narodowej, a skarżącemu doręcza się odpis wyroku. Przepis ten statuuje zasadę, że skarżący, niezależnie od wyniku sprawy, nigdy nie uzyska uzasadnienia wyroku i nie pozna motywów, jakimi kierował się sąd wydając określone orzeczenie. Jest to niezgodne z konstytucyjną zasadą równości i proporcjonalności oraz ogranicza prawo do zaskarżenia wyroku.
Zgodnie z ustawą o IPN rozpoznanie skargi kasacyjnej następuje na posiedzeniu niejawnym, a uzasadnienie sporządzane jest jedynie w przypadku uwzględnienia skargi i doręczane tylko Prezesowi IPN. Wzbudza to poczucie inkwizycyjnego trybu postępowania i braku sprawiedliwości oraz budzi wątpliwości co do zapewnienia stronom ochrony ich praw.
Rozprawie będzie przewodniczył prezes TK Bohdan Zdziennicki, a sprawozdawcą będzie wiceprezes TK Marek Mazurkiewicz.