Zasady przywrócenia funkcjonariuszy celnych do służby P 2/14
Data: 7 IV 2016 godz.: 10.44
Kryteria przywrócenia funkcjonariusza celnego do służby mogą być surowsze niż kryteria odpowiedzialności za popełnienie czynu zabronionego przewidziane w prawie karnym. Specyfika pracy w służbach mundurowych jest przesłanką uzasadniającą dopuszczalność wprowadzenia wyższych wymagań personalnych, kwalifikacyjnych i charakterologicznych od kandydatów do służby, a także odmiennego i bardziej rygorystycznego, niż w przypadku pozostałych profesji, określenia zasad zwolnienia ze służby – stwierdził Trybunał Konstytucyjny.
7 kwietnia 2016 r. o godz. 8:30 Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosił wyrok wydany na posiedzeniu niejawnym dotyczący pytania prawnego Sądu Rejonowego w Piotrkowie Trybunalskim, w sprawie zasad przywrócenia funkcjonariuszy celnych do służby.
W wyroku z 6 kwietnia 2016 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 109 ust. 1 pkt 1 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Celnej w zakresie, w jakim nie obejmuje przywrócenia funkcjonariusza celnego na jego wniosek do służby na poprzednich warunkach w razie prawomocnego orzeczenia o umorzeniu wobec niego postępowania karnego na podstawie art. 17 § 1 pkt 3 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, jest zgodny z art. 32 ust. 1 konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 42 ust. 3 konstytucji.
Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
1. Przystępując do rozpoznania sprawy Trybunał uwzględnił, że 30 sierpnia 2015 r. weszła w życie ustawa z 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym. Ustawa ta została znowelizowana trzykrotnie, m.in. ustawą z 22 grudnia 2015 r. (ustawa nowelizująca). W wyroku z 9 marca 2016 r. w sprawie K 47/15, Trybunał orzekł o niezgodności z konstytucją ustawy nowelizującej w całości ze względu na naruszenie trybu legislacyjnego, a ponadto m.in. o niezgodności z konstytucją art. 2 tej ustawy nakazującego co do zasady stosowanie jej przepisów do wszystkich spraw, których postępowanie zostało wszczęte przed dniem wejścia w życie tej ustawy.
Stosownie do art. 190 ust. 1 konstytucji, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne i mają moc powszechnie obowiązującą. Oba te przymioty przysługują orzeczeniom Trybunału od momentu ich wydania, czyli w przypadku wyroków – od chwili ich ogłoszenia na sali rozpraw. Wówczas, w razie orzeczenia o niezgodności z konstytucją, następuje obalenie domniemania konstytucyjności zakwestionowanej regulacji prawnej, co ma wpływ na praktykę jej dalszego stosowania. Utrata mocy obwiązującej przepisów uznanych przez Trybunał za niezgodne z konstytucją następuje w dniu ogłoszenia wyroku Trybunału w Dzienniku Ustaw lub Monitorze Polskim, co zarządza Prezes TK, a Prezes Rady Ministrów jest obowiązany uczynić „niezwłocznie”. Jednak – niezależnie od tego, kiedy owo ogłoszenie we właściwym organie promulgacyjnym zostanie dokonane – przepisy, wobec których z momentem ogłoszenia wyroku na sali rozpraw zostało obalone domniemanie konstytucyjności, z tym właśnie momentem nie mogą być dalej stosowane przez Trybunał.
Z uwagi na obalenie domniemania konstytucyjności ustawy nowelizującej reguła intertemporalna zawarta w art. 2 tej ustawy oraz zasady postępowania określone w jej przepisach nie mogą być już stosowane dla wyznaczenia zasad procedowania przed Trybunałem. Skutkiem wyroku Trybunału z 9 marca 2016 r. jest powrót do stanu prawnego sprzed nowelizacji. To znaczy, że do sytuacji prawnych, które trwają w chwili ogłoszenia orzeczenia Trybunału, oraz do sytuacji prawnych, które wystąpią w przyszłości, ma zastosowanie ustawa o TK bez uwzględnienia zmian wprowadzonych ustawą nowelizującą.
Postępowanie w niniejszej sprawie zostało wszczęte pytaniem prawnym, które wpłynęło do Trybunału 2 stycznia 2014 r., czyli przed wejściem w życie ustawy nowelizującej. To znaczy, że postępowanie powinno być prowadzone na podstawie przepisów ustawy o TK w brzmieniu sprzed nowelizacji, a w sytuacjach określonych w art. 134 ustawy o TK – według przepisów ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym.
2. Oceniając zarzut dotyczący naruszenia konstytucyjnej zasady równości, Trybunał dokonał porównania przesłanek umorzenia postępowania karnego na podstawie art. 17 § l pkt 1, 2 i 6 oraz art. 17 § l pkt 3 Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) w celu ustalenia, czy funkcjonariusze Służby Celnej, wobec których umorzono postępowanie na podstawie wymienionych przesłanek, charakteryzują się ważną cechą wspólną uzasadniającą jednakowe traktowanie tych podmiotów w kontekście przywrócenia ich do służby. Po przeprowadzeniu analizy Trybunał stwierdził, że pomiędzy wymienionymi przesłankami występują istotne różnice. W konsekwencji nie można podzielić poglądu sądu pytającego, że funkcjonariusze Służby Celnej, wobec których umorzono postępowanie karne na podstawie art. 17 § l pkt 1, 2 i 6 k.p.k. oraz art. 17 § l pkt 3 k.p.k. charakteryzują się ważną cechą wspólną uzasadniającą jednakowe traktowanie w kontekście przywrócenia ich do służby.
Trybunał nie podzielił poglądu sądu pytającego, że funkcjonariusz Służby Celnej w stosunku do którego sąd umorzył postępowanie karne ze względu na znikomą społeczną szkodliwość czynu, powinien być traktowany analogicznie jak funkcjonariusz, który czynu nie popełnił albo brakuje danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia. Nie można też przyjąć, że funkcjonariusz Służby Celnej, wobec którego sąd umorzył postępowanie ze względu na przesłankę wymienioną w art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k., powinien być traktowany tak jak funkcjonariusz w stosunku do którego umorzono postępowanie z tego względu, że czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawodawca przesądził, że sprawca nie popełnia przestępstwa z uwagi na kontratypy czy okoliczności wyłączające winę. Przesłanka umorzenia postępowania ujęta w art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k. odnosi się bowiem do sytuacji, w których został popełniony czyn zabroniony wyczerpujący wszystkie określające go znamiona. Sąd stosując określone w art. 115 § 2 kodeksu karnego kryteria oceny społecznej szkodliwości w konkretnej sprawie nie ma wątpliwości, że oskarżony ten czyn popełnił. Czyn ten jednak nie stanowi przestępstwa ze względu na jego znikomą społeczną szkodliwość. Ustawodawca uznał, że z uwagi na popełnienie czynu, który wypełnia wszystkie znamiona czynu zabronionego, sprawca nie może zostać uniewinniony, choćby nikłą szkodliwość ustalono dopiero podczas przewodu sądowego. Zatem, odmiennie niż w przypadku wystąpienia przesłanek określonych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k., ustawodawca wyłączył możliwość uniewinnienia sprawcy takiego czynu.
Niezasadny jest również pogląd sądu pytającego, który zrównuje sytuację funkcjonariusza Służby Celnej, w stosunku do którego sąd umorzył postępowanie na podstawie art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k., z sytuacją umorzenia postępowania z powodu przedawnienia karalności. W szczególności nie można utożsamiać decyzji procesowej o umorzeniu postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. z przypisaniem oskarżonemu sprawstwa czy też ustaleniem, że popełniony przez niego czyn zrealizował znamiona czynu zabronionego.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że kryteria przywrócenia funkcjonariusza celnego do służby mogą być surowsze niż kryteria odpowiedzialności za popełnienie czynu zabronionego przewidziane w prawie karnym. Specyfika pracy w służbach mundurowych jest przesłanką uzasadniającą dopuszczalność wprowadzenia wyższych wymagań personalnych, kwalifikacyjnych i charakterologicznych od kandydatów do służby, a także odmiennego i bardziej rygorystycznego, niż w przypadku pozostałych profesji, określenia zasad zwolnienia ze służby. Ustawodawca ma prawo wymagać, aby wysokie standardy etyki zawodowej obowiązywały funkcjonariuszy przez cały okres pełnienia służby. Ukształtowanie zasad przywrócenia funkcjonariusza do służby, przewidziane w art. 109 ust. 1 pkt 1 ustawy o Służbie Celnej, mieściło się zatem w granicach swobody ustawodawcy.
W orzecznictwie Trybunału wielokrotnie zwracano uwagę na doniosłość prawidłowego wykonywania zadań Służby Celnej dla budżetu państwa. Wieloaspektowy, publiczny charakter zadań Służby Celnej powoduje, że w istotnym stopniu jej działania, a nawet wyobrażenia o nich, kształtują autorytet organów państwa i zaufanie do ich funkcjonariuszy. Stąd też wymagania w stosunku do funkcjonariuszy Służby Celnej muszą być tak wysokie, aby umacniały podstawy ich autorytetu. Powszechnie znane są też ryzyka towarzyszące wykonywaniu służby oraz ich skala, w szczególności wywierana na celników presja korupcyjna. Tego rodzaju okoliczności stanowiły tło zwolnienia funkcjonariuszy ze służby w rozpatrywanej przez sąd pytający sprawie.
Trybunał stwierdził, że z art. 109 ust. 1 pkt 1 ustawy o Służbie Celnej nie można wyprowadzić wniosku, że wobec osoby, co do czynu której umorzono postępowanie na podstawie art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k., nastąpiło naruszenie zasady domniemania niewinności, gwarantowanej w art. 42 ust. 3 konstytucji. Kwestionowany przez sąd pytający przepis określa wyłącznie przesłanki, które umożliwiają funkcjonariuszowi celnemu złożenie wniosku o przywrócenie do służby na poprzednich warunkach. Wskazany przepis nie dotyczy postępowania, w którym organ publiczny mógłby dokonywać wiążącego rozstrzygnięcia o winie funkcjonariusza Służby Celnej, w rozumieniu wskazanego przez sąd wzorca kontroli. Postępowanie określone w art. 109 ustawy o Służbie Celnej nie jest postępowaniem, do którego ma zastosowanie art. 42 ust. 3 konstytucji. W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 42 ust. 3 konstytucji nie stanowi adekwatnego wzorca kontroli konstytucyjności w rozpatrywanej sprawie.
Przewodniczącym składu orzekającego był sędzia TK Andrzej Wróbel, sprawozdawcą był wiceprezes TK Stanisław Biernat.