Dochodzenie należności K 52/16
18 kwietnia 2018 r. Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosił orzeczenie w sprawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczącego skargi pauliańskiej.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 527 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie na zasadzie analogii legis do ochrony należności publicznoprawnych, jest zgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Rzecznik Praw Obywatelskich oparł swoje zarzuty na twierdzeniu, że w orzecznictwie sądowym utrwalił się jednolity pogląd, zgodnie z którym art. 527 § 1 k.c. rozumiany jest w ten sposób, że znajduje zastosowanie w drodze analogii legis do dochodzenia należności publicznoprawnych. Zdaniem Rzecznika stosowanie skargi pauliańskiej w drodze analogii do dochodzenia należności publicznoprawnych stanowi naruszenie zasady poprawnej legislacji, zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasady powszechności ponoszenia danin publicznych określonych w ustawie.
Trybunał przypomniał, że organy podatkowe sięgając w procesie cywilnym do skargi pauliańskiej, nie działają władczo. Organ podatkowy, korzystając ze skargi pauliańskiej nie działa w sferze imperium. Wyrok w procesie pauliańskim nie tworzy nowych podatkowo-prawnych stanów faktycznych podlegających opodatkowaniu, nie powoduje też rozszerzenia zakresu opodatkowania, lecz jedynie stwarza wierzycielowi możliwość przeprowadzenia w przyszłości skutecznej egzekucji należności publicznoprawnej z przedmiotów majątkowych, których dłużnik wyzbył się w celu pokrzywdzenia wierzyciela. Sąd, stwierdzając bezskuteczność umowy zawartej między dłużnikiem publicznoprawnym i osobą trzecią, nie wkracza w obszar uprawnień i obowiązków podatkowych o charakterze materialno-prawnym; nie nakłada na osobę trzecią żadnego nowego ciężaru podatkowego.
Trybunał stwierdził, że kwestionowana regulacja nie narusza zasady zaufania jednostki do państwa i stanowionego przez nie prawa. Stosowanie instytucji skargi pauliańskiej do należności publicznoprawnych nie stanowi zaskoczenia czy „pułapki” dla osób trzecich. Stosowanie skargi pauliańskiej w drodze analogii legis do ochrony należności publicznoprawnych zostało utrwalone w orzecznictwie sądowym. Ponadto, przesłankami zastosowania skargi pauliańskiej jest świadomość dłużnika oraz osoby trzeciej o określonych okolicznościach dokonywanej czynności prawnej. Wierzyciel powinien wykazać, że osoba trzecia wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.
W ocenie Trybunału, stosowanie w drodze analogii instytucji skargi pauliańskiej do ochrony należności publicznoprawnych nie narusza konstytucyjnej zasady określoności przepisów. Teoretycznie każde wnioskowanie przez analogię stoi w sprzeczności z wymaganiem określoności przepisów. Do istoty wnioskowania z analogii należy bowiem wypełnianie luk w prawie, a więc regulowanie tych zagadnień, których z różnych względów, nie obejmują przepisy prawa. Przez określoność przepisów należy rozumieć możliwość konstruowania na ich gruncie jednoznacznych norm prawnych oraz jednoznacznych konsekwencji tych norm, za pomocą reguł rozumowania prawniczego, przyjmowanych na gruncie określonej kultury prawnej. W badanym przypadku nie występuje niejasność regulacji prawnej. Art. 527 § 1 k.c. oraz pozostałe przepisy Kodeksu cywilnego normujące skargę pauliańską stanowią spójną, poprawną i pełną regulację tej instytucji, zważywszy na współczesne standardy legislacyjne, właściwe nie tylko polskiej, ale i europejskiej kulturze prawnej. Dlatego stosowanie instytucji skargi pauliańskiej w drodze analogii do ochrony należności publicznoprawnych, nie narusza zasady określoności. Wskazywać na to może od dawna ukształtowana i ugruntowana wykładnia art. 527 § 1 k.c. w orzecznictwie sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego.
Trybunał uznał, że zasada ograniczonej (ostrożnej) analogii w prawie podatkowym, nie zostaje naruszona w sytuacji stosowania skargi pauliańskiej do ochrony należności publicznoprawnych, ponieważ instytucja ta nie tworzy nowych prawnopodatkowych stanów faktycznych podlegających opodatkowaniu. Z instytucji tej nie można wywieźć żadnego nowego obowiązku podatkowego dłużnika. Ma ona jedynie na celu zabezpieczenie efektywnego wyegzekwowania już istniejącego zobowiązania publicznoprawnego, a także zapobieżenie czynnościom fraudacyjnym, podejmowanym w celu uniknięcia obowiązku daninowego.
Przewodniczącą składu orzekającego była prezes TK Julia Przyłębska, sprawozdawcą był sędzia TK Michał Warciński.