Dochodzenie należności K 52/16
18 kwietnia 2018 r. o godz. 11:30 Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosi orzeczenie w sprawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczące dochodzenia należności.
Trybunał Konstytucyjny ogłosi orzeczenie w sprawie zgodności 527 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie na zasadzie analogii legis do dochodzenia należności publicznoprawnych na drodze cywilnej w formie skargi pauliańskiej, z art. 2 oraz z art. 84 konstytucji.
Art. 527 § 1 kodeksu cywilnego stanowi podstawę prawną do wytoczenia powództwa lub podniesienia zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku zawarcia czynności prawnej z dłużnikiem. Przepis ten normuje instytucję nazywaną tradycyjnie skargą pauliańską, której celem jest ochrona interesu wierzyciela na wypadek nielojalnego postępowania dłużnika, który, z pokrzywdzeniem wierzyciela, wyzbywa się składników swego majątku na rzecz osób trzecich lub majątek ten obciąża, zaciąga kolejne zobowiązania i w ten sposób stwarza lub pogłębia stan swojej niewypłacalności.
Rzecznik Praw Obywatelskich wskazuje, że w procesie stosowania prawa doszło do ukształtowania się jednolitego rozumienia art. 527 § 1 k.c. w ten sposób, że dopuszcza on, na zasadzie analogii, możliwość dochodzenia należności publicznoprawnych na drodze cywilnej w formie skargi pauliańskiej. Skarb Państwa, realizując swoje funkcje władcze w sferze imperium (egzekwowanie należności publicznoprawnej) może bowiem korzystać z dodatkowego środka ochrony swojej wierzytelności, nieprzewidzianego w przepisach Ordynacji podatkowej. Dzięki temu organy państwa mają możliwość zaspokojenia się z majątku innej osoby niż podatnik. W ocenie RPO, jest to niezgodne z konstytucyjną zasadą poprawnej legislacji.
Rzecznik podkreśla, że realizacja uprawnień państwa w ramach sfery imperium, do której należy wykonywanie władztwa podatkowego, zakłada konieczność istnienia podstawy prawnej dla dokonywanych czynności. Nie są to jednak normy prawa cywilnego, ponieważ państwo, działając w sferze imperium, nie powinno wkraczać w stosunki cywilnoprawne ani sięgać po środki charakterystyczne dla ochrony wierzytelności cywilnoprawnej. W ocenie Rzecznika, dochodzenie należności publicznoprawnych przy wykorzystaniu skargi pauliańskiej prowadzi do zachwiania równowagi pomiędzy potrzebą ochrony interesu państwa a potrzebą ochrony praw jednostki. W sytuacji, gdy państwo dysponuje możliwością korzystania ze środków szczegółowo uregulowanych w prawie daninowym, nie może bez dostatecznego umocowania ustawowego wykorzystywać instytucji cywilnoprawnych dla realizacji swoich uprawnień władczych. Dlatego też, zdaniem Rzecznika, doszło do nieuprawnionego rozszerzenia uprawnień państwa, co w konsekwencji skutkuje przyznaniem mu nadmiernie uprzywilejowanej pozycji.
Jak zaznacza Rzecznik, w oparciu o literalne brzmienie art. 527 § 1 k.c. obywatel może mieć uzasadnione przekonanie, że przepis ten znajduje zastosowanie wyłącznie do sfery stosunków cywilnoprawnych, na co wskazuje jego treść i umiejscowienie w przepisach prawa cywilnego. Mając na uwadze fakt, że w regulacji podatkowej nie ma odesłania do przepisów k.c. normujących instytucję skargi pauliańskiej, obywatel ma prawo oczekiwać, iż konstrukcja ta nie będzie mechanicznie przenoszona na sferę prawa podatkowego. Działanie takie narusza w ocenie Rzecznika, konstytucyjną zasadę zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, jak również bezpieczeństwo prawne osoby trzeciej, działającej w charakterze uczestnika obrotu, która nabywa rzecz lub prawo majątkowe od podatnika. Państwo bowiem, w sposób pozaustawowy stosuje wobec obywatela instytucję mającą korzenie w innej dziedzinie prawa, co prowadzi do tego, że obywatel wpada w pułapkę.
Kwestionowane unormowanie narusza też zdaniem Rzecznika art. 84 konstytucji. W sferze prawa daninowego szczególnie istotne jest bowiem, aby prawodawca określił w ustawie, w sposób jasny i precyzyjny, katalog środków, z jakich może korzystać państwo przy dochodzeniu należności publicznoprawnych. Nie do zaakceptowania jest natomiast stan, w którym, na skutek praktyki orzeczniczej, doszło do powszechnego stosowania art. 527 § 1 k.c, na zasadzie analogii, w celu dochodzenia przez organy należności publicznoprawnych – podkreśla Rzecznik Praw Obywatelskich.
Przewodniczącą składu orzekającego będzie prezes TK Julia Przyłębska, sprawozdawcą będzie sędzia TK Michał Warciński.