Osoby niepełnosprawne; transport kolejowy; dostosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych stacji, peronów kolejowych oraz taboru kolejowego. K 47/12
Brak ściśle określonego terminu dostosowania lokalnej infrastruktury i taboru kolejowego do unijnych norm technicznych odnoszących się do dostępności kolei dla osób niepełnosprawnych nie narusza konstytucji. Nie może być jednak rozumiany jako zezwalający na spowolnienie tego procesu – stwierdził Trybunał Konstytucyjny.
7 lipca 2015 r. o godz. 9:00 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący dostosowywania lokalnej infrastruktury i taboru kolejowego do unijnych norm technicznych odnoszących się do dostępności kolei dla osób niepełnosprawnych.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 3a ustawy z 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym w zakresie, w jakim bezterminowo zwalnia ze stosowania art. 21 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2007 r. dotyczącego praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym do miejskich, podmiejskich i regionalnych kolejowych przewozów osób, jest zgodny z art. 69 w związku z art. 2 konstytucji.
Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Trybunał podkreślił, że potrzeby osób niepełnosprawnych zostały dostrzeżone wprost na poziomie konstytucyjnym. Art. 69 konstytucji nakłada na władze publiczne obowiązek udzielania osobom niepełnosprawnym, zgodnie z ustawą, pomocy w komunikacji społecznej. Obowiązek ten obejmuje podejmowanie działań ułatwiających m.in. dostęp do infrastruktury pasażerskiej. Likwidacja barier architektonicznych występujących na dworcach i peronach kolejowych oraz odpowiednie urządzenie środków transportu kolejowego jest niezbędne dla zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości uczestniczenia w życiu społecznym na zasadach porównywalnych z innymi osobami. Jest to ściśle związane z poszanowaniem godności człowieka.
Trybunał przypomniał, że art. 69 konstytucji wyraża normę programową, a nie prawo podmiotowe. Ustawodawca ma zatem znaczną swobodę wyboru środków służących realizacji celów wymienionych w tym przepisie. Powołując się na art. 69 konstytucji nie można żądać określonego poziomu świadczeń czy też sposobu ich uzyskania.
Art. 21 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 nakłada na przedsiębiorstwa kolejowe i zarządców stacji obowiązek zapewnienia dostępności stacji, peronów, taboru kolejowego i innych pomieszczeń dla osób niepełnosprawnych i osób o ograniczonej sprawności ruchowej, zgodnie z właściwymi normami unijnymi (technicznymi specyfikacjami interoperacyjności). Trybunał nie mógł podzielić zarzutu, że dozwolone przez prawo unijne, bezterminowe zwolnienie ze stosowania tego przepisu do lokalnych (tj. miejskich, podmiejskich i regionalnych) kolejowych przewozów osób narusza art. 69 konstytucji. Podnosząc ten zarzut Rzecznik Praw Obywatelskich w istocie domaga się, aby ustawodawca w określonej perspektywie czasowej nałożył na konkretne podmioty obowiązek zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu do lokalnych przewozów osób zgodnie ze szczegółowo określonymi i bardzo wymagającymi unijnymi normami technicznymi. Tym samym żądanie Rzecznika Praw Obywatelskich wykracza poza gwarancje przewidziane w art. 69 konstytucji, który pozostawia ustawodawcy znaczną swobodę wyboru środków udzielania osobom niepełnosprawnym pomocy w komunikacji społecznej.
Trybunał nie mógł również podzielić zarzutu wnioskodawcy, że przyjmując zaskarżony przepis ustawodawca odstąpił od zobowiązania przedsiębiorstw kolejowych i zarządców stacji do zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu do lokalnej infrastruktury kolejowej. Należy podkreślić, że w latach następujących po uchwaleniu art. 3a ustawy o transporcie kolejowym władze publiczne, wypełniając dyrektywy płynące z art. 69 konstytucji, wydały liczne akty normatywne, które zmierzają do usuwania barier w dostępie osób niepełnosprawnych do pasażerskich usług kolejowych.
Wśród tych aktów normatywnych na szczególną uwagę zasługuje prawo budowlane oraz wydane na jego podstawie rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarski Morskiej z 10 września 1998 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle kolejowe i ich usytuowanie. Po nowelizacji z 5 czerwca 2014 r. rozporządzenie to wprost przewiduje, że obiekty do obsługi osób projektuje się, buduje lub przebudowuje przy zachowaniu właściwych unijnych norm technicznych. Nakazuje ono również dostosowanie już istniejącej infrastruktury do tych wymagań technicznych w terminie nie dłuższym niż 25 lat. Regulacje zmierzające do dostosowania infrastruktury kolejowej do potrzeb osób niepełnosprawnych przewidują także m.in. ustawy o transporcie kolejowym, o publicznym transporcie zbiorowym, o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, prawo przewozowe oraz szereg aktów wykonawczych.
Dla oceny zaskarżonej regulacji nie bez znaczenia było również to, że art. 3a ustawy o transporcie kolejowym zwalnia ze stosowania tylko niektórych przepisów rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 do lokalnych kolejowych przewozów osób. Bezpośrednio stosowane są pozostałe przepisy unijne, które nakładają na przedsiębiorstwa kolejowe i zarządców stacji daleko idące obowiązki wobec osób niepełnosprawnych i osób o ograniczonej sprawności ruchowej. Obowiązki te obejmują m.in. określenie niedyskryminujących zasad korzystania z przewozów, dokonywanie rezerwacji i wystawianie biletów bez dodatkowych opłat, informowanie o dostępności przewozów kolejowych oraz o udogodnieniach w pociągu, zapewnianie nieodpłatnej pomocy przy wsiadaniu i wysiadaniu z pociągu na stacjach z personelem, a w braku personelu podjęcia wszelkich racjonalnych starań w celu zapewnienia dostępu do podróży pociągiem.
Biorąc pod uwagę przewidziane w art. 2 konstytucji zasady sprawiedliwości społecznej Trybunał ocenił, czy ustawodawca odpowiednio wyważył potrzeby osób niepełnosprawnych oraz możliwości przedsiębiorstw kolejowych i zarządców stacji w zakresie dostosowania lokalnej infrastruktury kolejowej do tych potrzeb.
Zwolnienie ze stosowania art. 21 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 do lokalnych kolejowych przewozów osób zostało ustanowione z dwóch zasadniczych powodów: z uwagi na istotnie odbiegający od wysokich unijnych standardów stan techniczny znacznej części lokalnej infrastruktury i taboru kolejowego oraz ze względu na ograniczone możliwości finansowe przedsiębiorstw kolejowych oraz zarządców stacji. Nie można jednak tracić z pola widzenia, że ustanawiając zaskarżone zwolnienie ustawodawca działał zgodnie z prawem unijnym, które uwzględnia możliwość wystąpienia takich trudności. Takie bezterminowe zwolnienie przewidziane zostało również we Francji, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Słowacji i Rumunii.
Trybunał Konstytucyjny podzielił argumenty Sejmu oraz Prokuratora Generalnego, że w razie nałożenia na przedsiębiorstwa kolejowe oraz zarządców stacji obowiązku przewidzianego w art. 21 ust. 1 rozporządzenia (WE) 1371/2007, podmioty te nie byłyby w stanie wywiązać się z niego lub zmuszone byłyby do przerzucania kosztów dostosowania infrastruktury na klientów. W dalszej perspektywie mogłoby to przyczynić się do ich upadku lub prowadzić do likwidacji małych stacji kolejowych.
Biorąc pod uwagę powyższe Trybunał stwierdził, że ustawodawca wyważył konkurujące wartości tak, aby każda z nich mogła być realizowana. Na przedsiębiorstwa kolejowe i zarządców stacji nałożył takie obowiązki względem osób niepełnosprawnych, jakie podmioty te są w stanie spełnić. Zarazem osoby niepełnosprawne, jak i osoby o ograniczonej sprawności ruchowej, mają zapewniony przez obowiązujące prawo dostęp do komunikacji kolejowej na zasadach zbliżonych lub alternatywnych do przewidzianych przez właściwe unijne normy techniczne. Obowiązujące prawo wymaga również, aby nowa i przebudowywana infrastruktura kolejowa odpowiadała normom unijnym.
Trybunał podkreślił, że wydany wyrok nie zwalnia władz publicznych z podejmowania dalszych działań zmierzających do zapewnienia osobom niepełnosprawnym efektywnego dostępu do pasażerskich usług kolejowych. Brak ściśle określonego terminu dostosowania lokalnej infrastruktury kolejowej i taboru do unijnych wymagań technicznych nie może być rozumiany jako zezwalający na spowolnienie tego procesu.
Rozprawie przewodniczył sędzia TK Mirosław Granat, sprawozdawcą była sędzia TK Maria Gintowt-Jankowicz.