Opiniowanie przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne w sprawach rodzinnych. U 6/13
Przepisy rozporządzenia określającego zakres działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych w części, w jakiej dotyczą wydawania przez te ośrodki opinii w sprawach innych niż sprawy nieletnich, wykraczają poza treść upoważnienia ustawowego do ich wydania – stwierdził Trybunał Konstytucyjny.
28 października 2015 r. Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosił wyrok wydany na posiedzeniu niejawnym 20 października 2015 r. dotyczący wniosku Prokuratora Generalnego w sprawie opiniowania przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne w sprawach rodzinnych.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
1) § 11 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 sierpnia 2001 r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych w zakresie, w jakim dotyczy wydawania przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne opinii w sprawach innych niż sprawy nieletnich, jest niezgodny z art. 84 § 3 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, a przez to z art. 92 ust. 1 konstytucji.
2) załącznik do rozporządzenia powołanego w punkcie 1 w części, w jakiej określa „wzór opinii w innych sprawach”, jest niezgodny z art. 84 § 3 ustawy powołanej w punkcie 1, a przez to z art. 92 ust. 1 konstytucji.
Przepisy te, w zakresach wskazanych w sentencji wyroku, utracą moc obowiązującą z dniem 31 grudnia 2015 r.
Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił, że art. 84 § 3 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich zawiera upoważnienie dla Ministra Sprawiedliwości do określenia, w drodze rozporządzenia, organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych. Przepis ten wskazuje, że zakres działania ośrodków powinien w szczególności obejmować „diagnozowanie nieletnich i ich środowiska rodzinnego, poradnictwo i opiekę specjalistyczną nad nieletnimi, a także diagnozowanie i poradnictwo w zakresie przeciwdziałania i zapobiegania demoralizacji”. Przepis upoważniający nie przewiduje, że zakres działania ośrodków może obejmować wspomaganie sądów w innych sprawach niż sprawy dotyczące nieletnich.
Zakwestionowany zakresowo § 11 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. określa termin wydawania przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne opinii nie tylko w sprawach nieletnich, ale także w pozostałych (innych) sprawach, które nie zostały sprecyzowane. Z przepisem tym ściśle związany jest załącznik do rozporządzenia z 2001 r. w części, w jakiej określa „wzór opinii w innych sprawach”. Treść tego załącznika pozwala ustalić, że „inne sprawy” nie są sprawami dotyczącymi nieletnich w rozumieniu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, lecz sprawami dotyczącymi „małoletnich”. A zatem przede wszystkim sprawami rodzinnymi i opiekuńczymi.
Trybunał nie podzielił stanowiska Ministra Sprawiedliwości, że wydawanie przez rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne opinii dotyczących małoletnich w sprawach rodzinnych i opiekuńczych każdorazowo związane jest z zapobieganiem demoralizacji, a tym samym zakwestionowane przepisy wykonawcze nie wykraczają poza treść upoważnienia ustawowego. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich wiąże działalność mającą na celu zapobieganie i zwalczanie demoralizacji wyłącznie z kategorią osób „nieletnich”, a nie „małoletnich”. Sprawy dotyczące demoralizacji oraz czynów karalnych nieletnich stanowią kategorię odrębną od spraw rodzinnych i opiekuńczych dotyczących małoletnich. Te ostatnie nie podlegają normowaniu w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ich zakres jest bardzo szeroki. Obejmuje różnego rodzaju zagrożenia dobra dziecka, niekoniecznie związane z zagrożeniem demoralizacją.
Trybunał podkreślił, że interpretacja przepisów określających normy kompetencyjne nie może być dokonywana przy zastosowaniu wykładni rozszerzającej lub celowościowej. Przewidziany w art. 92 ust. 1 konstytucji wymóg wydania rozporządzenia „w celu wykonania ustawy” oznacza nakaz ścisłego powiązania rozporządzenia z treścią ustawy. Rozporządzenie nie może normować materii nieuregulowanych w wykonywanej ustawie, nawet jeśli wydawałoby się to celowe lub pożądane.
Z uwagi na powyższe Trybunał stwierdził, że Minister Sprawiedliwości, wydając na podstawie art. 84 § 3 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich rozporządzenie określające zakres działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych, nie był uprawniony zaliczyć do niego wydawania opinii w sprawach innych niż sprawy nieletnich.
Trybunał wziął pod uwagę, że 1 stycznia 2016 r. wejdzie w życie ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów, w które zostaną przekształcone rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne. Ustawodawca dostrzegł problem konstytucyjny, który był przedmiotem postępowania przed Trybunałem i przewidział podstawę ustawową do wydawania przez specjalistyczne zespoły diagnostyczne opinii w sprawach innych niż sprawy nieletnich. Na skutek wejścia w życie tej ustawy moc obowiązującą utraci art. 84 § 3 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, a zatem również wydane na jego podstawie rozporządzenie z 2001 r.
Trybunał stwierdził, że w krótkim czasie między ogłoszeniem wyroku a wejściem w życie ustawy o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów, mogłyby pojawić się trudności związane z wydawaniem przez ośrodki na zlecenie sądu opinii dotyczących małoletnich w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. W wielu sprawach dobro dziecka, które jest istotną wartością konstytucyjną, może wymagać pilnego wydania takiej opinii. Biorąc pod uwagę konieczność uniknięcia luki w prawie, Trybunał orzekł o odroczeniu utraty mocy obowiązującej zaskarżonych przepisów do końca 2015 r.
Trybunał podkreślił, że zakwestionowany § 11 ust. 1 rozporządzenia z 2001 r. oraz załącznik do tego rozporządzenia nie stanowiły podstawy rozstrzygnięć sądowych ani administracyjnych w rozumieniu art. 190 ust. 4 konstytucji. Wydany przez Trybunał wyrok nie daje podstaw do wznowienia postępowań w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, w których sądy zasięgnęły opinii rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych.
Przewodniczącym składu orzekającego był wiceprezes TK Stanisław Biernat, sprawozdawcą była sędzia TK Maria Gintowt-Jankowicz.