Zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie pełnomocnika z urzędu P 56/14
Nałożony na osobę prawną ciężar prawny wykazania braku dostatecznych środków, odpowiednio na poniesienie kosztów sądowych oraz poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego jest zgodny z konstytucją.
4 kwietnia 2017 r. o godz. 11:00 Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosił orzeczenie wydane na posiedzeniu niejawnym dotyczące pytania prawnego Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy XV Wydział Gospodarczy w sprawie zwolnienia od kosztów sądowych i ustanowienia pełnomocnika.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 117 § 3 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim nakłada na osoby prawne ciężar prawny wykazania braku dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego oraz art. 103 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w zakresie, w jakim nakłada na osoby prawne ciężar prawny wykazania braku dostatecznych środków na poniesienie kosztów sądowych, są zgodne z art. 45 ust. 1 i art. 32 ust. 1 konstytucji.
Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Zdanie odrębne odnoszące się do składu TK zgłosił sędzia TK Stanisław Rymar.
Problem konstytucyjny w niniejszej sprawie sprowadzał się do odpowiedzi na pytanie, czy nałożony na osobę prawną ciężar prawny wykazania braku dostatecznych środków, odpowiednio na poniesienie kosztów sądowych oraz poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego jest zgodny z prawem do sądu w aspekcie odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej i zasadą równości wobec prawa.
Trybunał stwierdził, że podmiot ubiegający się zarówno o zwolnienie od kosztów sądowych, jak i o ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika może wykazywać, że nie ma dostatecznych środków wszelkimi dostępnymi dowodami. Nie może jednak ograniczać się do złożenia oświadczenia o braku takich środków czy też powoływania się na okoliczności faktyczne bez poparcia ich odpowiednią dokumentacją. Podstawowe znaczenie przy rozstrzyganiu wniosku mają zatem dokumenty, które pozwalają określić sytuację finansową wnioskodawcy. Rodzaj tych dokumentów zależy od rodzaju i charakteru osoby prawnej ubiegającej się o zwolnienie i powinien być do niej dostosowany.
Wykazanie braku dostatecznych środków należy do sfery postępowania dowodowego. To na podmiocie ciąży powinność nie tylko przeprowadzenia tego postępowania, ale także wybór środków dowodowych. Rodzaj środków dowodowych powinien być każdorazowo dostosowany nie tylko do konkretnego podmiotu, ale także do aktualnej sytuacji prawnej i faktycznej – w inny sposób brak dostatecznych środków powinna wykazać spółka kapitałowa, w inny państwowa lub samorządowa osoba prawna. Określenie przez ustawodawcę wszystkich możliwych dowodów, mogących wykazać brak dostatecznych środków na pokrycie kosztów postępowania lub wynagrodzenie profesjonalnego pełnomocnika, mogłoby wręcz doprowadzić do nadmiernej kazuistyki, a także utrudniać sądowi ocenę konkretnej sytuacji.
Trybunał wskazał, że rolą sądu nie jest zastępowanie strony w wykonaniu nałożonego na nią ciężaru dowodowego i wskazywanie w jaki sposób strona ma udowodnić swoje twierdzenia. Ponadto możliwość dopuszczenia przez sąd dowodu niewskazanego przez strony nie oznacza, że sąd obowiązany jest zastąpić własnym działaniem bezczynność strony, a dopuszczenie przez sąd dowodu niewskazanego przez stronę nie zwalnia jej od konieczności wykazania inicjatywy, przedstawiania twierdzeń faktycznych i składania wniosków dowodowych na ich poparcie.
Zasada równości wobec prawa nakazuje traktować jednakowo podmioty podobne, ale nie zakazuje przyjmowania odmiennych rozwiązań prawnych wobec podmiotów różniących się pewnymi cechami istotnymi.
Trybunał stwierdził, że osoby fizyczne i osoby prawne są podmiotami, które nie mają wspólnej cechy istotnej uzasadniającej konieczność ich równego traktowania w odniesieniu do ciężaru prawnego wykazania braku dostatecznych środków na poniesienie kosztów sądowych czy wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego.
Przewodniczącą składu orzekającego była sędzia TK Małgorzata Pyziak-Szafnicka, sprawozdawcą był sędzia TK Stanisław Rymar.