Przymusowe leczenie lub rehabilitacja skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu SK 9/18
11 marca 2021 r. o godz. 13:30 Trybunał Konstytucyjny ogłosi orzeczenie w sprawie połączonych skarg konstytucyjnych J. C. dotyczących przymusowego leczenia lub rehabilitacji skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, pomimo braku jego zgody oraz braku możliwości poddania kontroli instancyjnej postanowienia w przedmiocie przymusowego leczenia i rehabilitacji skazanego.
Trybunał Konstytucyjny dokona kontroli zgodności:
1. art. 117 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy w zakresie, w jakim:
– dopuszcza przymusowe leczenie lub rehabilitację skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, pomimo braku jego zgody,
– nie wskazuje zakresu oddziaływań leczniczych lub rehabilitacyjnych, które mogą być stosowane bez zgody skazanego, oraz
– obliguje sąd do zastosowania leczenia lub rehabilitacji pomimo braku zgody skazanego,
z art. 47, art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji;
2. art. 117 w związku z art. 6 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości poddania kontroli instancyjnej postanowienia w przedmiocie przymusowego leczenia lub rehabilitacji skazanego, z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji RP.
Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym:
Wnioskiem z listopada 2014 r. Dyrektor Aresztu Śledczego wystąpił do Sądu Okręgowego o wydanie wobec Skarżącego, odbywającego karę pozbawienia wolności, na podstawie art. 117 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (dalej: k.k.w.) postanowienia w przedmiocie zastosowania przymusowego leczenia w związku z uzależnieniem od alkoholu. Postanowieniem z listopada 2014 r. Sąd Okręgowy Wydział Penitencjarny i Nadzoru nad Wykonywaniem Orzeczeń Karnych uwzględnił powyższy wniosek. W uzasadnieniu wskazał, że Skarżący został poddany badaniom psychologicznym i psychiatrycznym, w wyniku których zalecono objęcie go leczeniem przeciwalkoholowym z powodu stwierdzonego uzależnienia. Wskazano ponadto, że Skarżący odmawia leczenia, nie poddaje się oddziaływaniom motywującym i pozostaje bezkrytyczny wobec nałogu.
Skarżący podnosi, że w wyniku wykonania przedmiotowego postanowienia został wbrew swojej woli poddany przymusowym oddziaływaniom terapeutycznym, przez co naruszona została jego wolność osobista, a także prawo do decydowania o swoim życiu osobistym, a w szczególności wolność do poddania się leczeniu oraz rehabilitacji. Skarżący wskazuje, że zgodnie z art. 41 ust. l Konstytucji RP oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji RP ograniczenia wolności konstytucyjnych muszą być przewidziane w przepisach rangi ustawowej. W ocenie Skarżącego w przypadku zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych dokonywanych bez zgody skazanego art. 117 k.k.w. winien definiować zakres ograniczenia jego wolności osobistej, wskazując zabiegi lub oddziaływania, które mogą być wobec skazanego stosowane i ich maksymalny zakres czasowy. Jego zdaniem przepis ten nie zawiera powyższych elementów. Podnosi, że w związku z brakiem odesłania w art. 117 k.k.w. do innych przepisów uznać należy, że ograniczenie wolności osobistej w związku jego zastosowaniem może przybierać w zasadzie dowolną formę, a jedynym ograniczeniem w czasie jest długość odbywania kary przez skazanego. W ocenie Skarżącego stanowi to naruszenie art. 47 Konstytucji RP w związku z art. 41 ust. l Konstytucji RP w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Podkreśla on, że zakwestionowany przepis dopuszcza zbyt szerokie spektrum form ograniczenia wolności konstytucyjnych, oraz narusza zasadę ich proporcjonalności. Wskazuje również na naruszenie zasady określoności prawa wyprowadzanej z art. 2 Konstytucji RP. Stwierdza on ponadto, że nie miał możliwości zaskarżenia postanowienia, co naruszyło jego prawo do zaskarżania orzeczeń wydanych przez sądy i organy oraz prawo do rozpoznania sprawy w dwuinstancyjnym postępowaniu.
Podobny stan faktyczny legł u podstaw wniesienia drugiej skargi konstytucyjnej.
Sąd Okręgowy Wydział Penitencjarny i Nadzoru nad Wykonywaniem Orzeczeń Karnych postanowieniem z października 2018 r. zastosował wobec Skarżącego leczenie z uwagi na stwierdzone zaburzenia psychiczne lub upośledzenie umysłowe z uwagi na stwierdzone zaburzenia preferencji seksualnych. Zdaniem sądu w stosunku do Skarżącego zachodziła konieczność podjęcia specjalistycznych oddziaływań w postaci leczenia terapeutycznego. Jednocześnie zaznaczono, że Skarżący nie wyraził zgody na dobrowolne objęcie go przedmiotowym leczeniem. Sędzia Sądu Okręgowego zarządzeniem z listopada 2018 r. odmówił przyjęcia zażalenia na powyższe postanowienie, uznając je za niedopuszczalne z mocy prawa. Sąd Apelacyjny postanowieniem z lutego 2019 r. utrzymał w mocy powyższe zarządzenie. W treści orzeczenia wyjaśniono, że w postępowaniu karnym wykonawczym na mocy art. 6 § l k. k. w. zażalenie przysługuje tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Sąd stwierdził, że art. 117 k.k.w. nie przewiduje możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie dotyczące zastosowania przymusowego leczenia.
Zdaniem Skarżącego zakwestionowane przepisy naruszają prawo do rozpoznania własnej sprawy w dwuinstancyjnym postępowaniu, prawo do wolności osobistej oraz prawo do decydowania o życiu osobistym. W ocenie Skarżącego naruszenie prawa do wolności osobistej oraz do decydowania o życiu osobistym nie spełnia wymogu proporcjonalności. Skarżący uważa, że na skutek wykonania orzeczenia Sądu Okręgowego został wbrew własnej woli poddany oddziaływaniom leczniczym mając poczucie nieuzasadnionej i nadmiernej ingerencji w sferę życia osobistego. Wątpliwości Skarżącego co do zasadności owej ingerencji budzi także fakt, że orzeczenie sądu penitencjarnego zapadło pomimo braku poddania się przez Skarżącego badaniom biegłych, a co za tym idzie, także w oparciu o budzące jego zastrzeżenia opinie specjalistyczne. W ocenie Skarżącego pozbawienie go możliwości zaskarżenia orzeczenia Sądu Okręgowego w przedmiocie zastosowania przymusowego leczenia jest o tyle istotne, że istnieją uzasadnione wątpliwości co do prawidłowości przeprowadzonego postępowania. Wskazuje on, że postępowanie to zostało wszczęte i przeprowadzone z wniosku Dyrektora Aresztu Śledczego, pomimo że podmiot ten nie posiada legitymacji do występowania z wnioskiem o wydanie postanowienia na podstawie art. 117 k.k.w. Wątpliwości Skarżącego co do słuszności zapadłego orzeczenia motywowane są także faktem, że nie był on obecny na posiedzeniu sądu penitencjarnego, co uniemożliwiło mu ustosunkowanie się do żądania wniosku i powołanych opinii biegłych.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Michał Warciński – przewodniczący, sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski – sprawozdawca, wiceprezes TK Mariusz Muszyński, sędzia TK Justyn Piskorski, sędzia TK Rafał Wojciechowski.