Dokonywanie, na podstawie art. 6 ust. 1 zd. 1 EKPCz, przez sądy krajowe lub międzynarodowe oceny zgodności z Konstytucją i EKPCz, ustaw dotyczących ustroju sądownictwa, właściwości sądów oraz ustawy dotyczącej Krajowej Rady Sądownictwa K 7/21
19 stycznia 2022 r. o godz. 11:00 Trybunał Konstytucyjny rozpozna sprawę z wniosku Prokuratora Generalnego dotyczącą dokonywania, na podstawie art. 6 ust. 1 zd. 1 EKPCz, przez sądy krajowe lub międzynarodowe oceny zgodności z Konstytucją i EKPCz ustaw dotyczących ustroju sądownictwa, właściwości sądów oraz ustawy dotyczącej Krajowej Rady Sądownictwa.
Trybunał Konstytucyjny dokona kontroli zgodności art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej Protokołami nr 3, 5, 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284; dalej: Konwencja lub EKPCz), w zakresie, w jakim:
- upoważnia Europejski Trybunał Praw Człowieka do wykreowania, na gruncie prawa krajowego, podlegającego ochronie sądowej prawa podmiotowego sędziego do zajmowania funkcji administracyjnej w strukturze organizacyjnej sądownictwa powszechnego Rzeczypospolitej Polskiej z art. 8 ust. 1, art 89 ust. 1 pkt 2 i art. 176 ust. 2 Konstytucji RP;
- zawarta w tym przepisie przesłanka „sąd ustanowiony ustawą" nie uwzględnia, będących podstawą ustanowienia sądu, powszechnie obowiązujących przepisów Konstytucji RP oraz ustaw, a także ostatecznych i powszechnie obowiązujących wyroków polskiego Trybunału Konstytucyjnego z art 89 ust. 1 pkt 2, art. 176 ust. 2, art. 179 w zw. z art. 187 ust. 1 w zw. z art. 187 ust. 4 oraz z art. 190 ust. 1 Konstytucji RP;
- dopuszcza dokonywanie przez sądy krajowe lub międzynarodowe wiążącej oceny zgodności z Konstytucją RP i rzeczoną Konwencją ustaw dotyczących ustroju sądownictwa, właściwości sądów oraz ustawy dotyczącej Krajowej Rady Sądownictwa, by w ten sposób ustalić spełnienie przesłanki „sądu ustanowionego ustawą" z art. 188 pkt 1 i 2 Konstytucji RP.
1. Zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji, „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej”. Prokurator Generalny na wstępie uzasadnienia wniosku podkreśla, że nie chodzi w nim „o rewokację zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej, które zaciągnęła na siebie na mocy przystąpienia do Konwencji, ale o dopilnowanie aby rozwój orzecznictwa ETPCz, będący refleksem dynamicznego charakteru praw gwarantowanych przez Konwencję, nie przybrał postaci wypaczenia pierwotnego znaczenia postanowień Konwencji, nielegitymowanego wolą państw-stron”. Skarżący czyni przedmiotem wniosku określony zakres (sposób rozumienia) przepisu art. 6 ust. 1 zd. 1 Konwencji, ukształtowany, jego zdaniem, w wyrokach ETPCz z 29 czerwca 2021 r. w sprawie Broda i Bojara p. Polsce (skargi nr 26691/18 oraz 27367/18), z 22 lipca 2021 r. w sprawie Reczkowicz p. Polsce (skarga nr 43447/19) oraz z 8 listopada 2021 r. w sprawie Dolińska-Ficek i Ozimek p. Polsce (skargi nr 49868/19 i 57511/19).
2. Jak wskazuje Wnioskodawca, w pierwszej ze spraw sędziowie zostali odwołani przez Ministra Sprawiedliwości z funkcji wiceprezesów sądu okręgowego. W skardze do ETPCz podnieśli natomiast, że z przepisów Konstytucji i ustaw wynika, iż mają prawo pełnić funkcję wiceprezesów sądów przez całą kadencję i jest to prawo o charakterze „cywilnym” w rozumieniu art. 6 Konwencji. Wskazali, że ustawowe określenie długości kadencji prezesów sądów stanowi gwarancję niezależności od władzy wykonawczej.
Prokurator Generalny wskazał, że ETPCz, rozstrzygając skargę, stwierdził, iż 1) nie może stworzyć, w drodze wykładni art. 6 ust. 1 Konwencji, prawa materialnego pozbawionego podstawy prawnej w danym państwie, 2) na mocy regulacji ustawowej nie może stwierdzić, czy istniało prawo (o charakterze cywilnym) wynikające z regulacji krajowej (polskiej), ale jednak 3) „istniało prawo osób piastujących urząd wiceprezesa sądu do pełnienia funkcji do czasu upływu ich kadencji lub do czasu upływu ich kadencji sędziowskiej oraz że osoby te mogły w sposób dający się uzasadnić twierdzić, że prawo krajowe chroniło je przed arbitralnym usunięciem ze stanowiska wiceprezesa sądu przed upływem kadencji”. Wnioskodawca wskazuje, że powyższa sprzeczność nie została wyjaśniona w uzasadnieniu wyroku ETPCz. Prokurator Generalny konkluduje, że ETPCz samodzielnie wywiódł z nom prawa krajowego prawo podmiotowe sędziego do zajmowania funkcji administracyjnej w strukturze organizacyjnej sądownictwa powszechnego RP, co stanowi nowy zakres normatywny art. 6 ust. 1 Konwencji (oznacza to powstanie nowej quasi-prawodawczej kompetencji ETPCZ). Zakres ten jest zdaniem Wnioskodawcy sprzeczny ze wskazanymi wzorcami Konstytucyjnymi.
Prokurator Generalny wskazuje, że ETPCz zignorował utrwalony w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego pogląd zgodnie z którym, na gruncie polskiego prawa, nie istnieje prawo podmiotowe sędziego do piastowania funkcji administracyjnej. Ponadto, wykreowanie tego prawa na podstawie art. 6 ust. 1 Konwencji stanowi, zdaniem Wnioskodawcy, wypaczenie zakwestionowanego przepisu w kształcie objętym procedurą ratyfikacji, na którą zgoda została wyrażona w trybie art. 89 Konstytucji. W konsekwencji – zdaniem Wnioskodawcy – art. 6 ust. 1 zd. 1 EKPCz w powyższym zakresie narusza art. 8 ust. 1, art 89 ust. 1 pkt 2 i art. 176 ust. 2 Konstytucji.
3. Drugim problemem konstytucyjnym wskazanym przez Wnioskodawcę jest wynikający z art. 6 ust. 1 zd. 1 Konwencji wymóg, aby sąd był „ustanowiony ustawą”, czyli aby organizacja sądownictwa i właściwość sądu nie zależała od swobodnej decyzji egzekutywy, tylko została określana w przepisach prawa przyjętego przez parlament. W szczególności sądem ustanowionym ustawą jest sąd, którego skład został ukształtowany zgodnie z przepisami prawa krajowego obowiązującego w czasie powołania sędziów.
W wyroku z 22 lipca 2021 r. w sprawie Reczkowicz p. Polsce (skarga nr 43447/19), ETPCz rozpoznał skargę pani adwokat, na którą sąd dyscyplinarny nałożył karę dyscyplinarną. Sąd Najwyższy – Izba Dyscyplinarna oddalił skargę kasacyjną obwinionej. W skardze do ETPCz podniosła ona, że rozpatrzenie sprawy przez Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego narusza jej prawo do rozpoznania sprawy przez „sąd ustanowiony ustawą”. Wskazała argumenty uzasadniające naruszenie procedury wyłaniania organu sądowego, przede wszystkim wybór członków sędziowskiej części składu Krajowej Rady Sądownictwa przez Sejm, a nie przez gremia sędziowskie, po reformie dokonanej w 2017 r. Zdaniem Wnioskodawcy, ETPCz dostrzegł w powyższej sprawie, że w Polsce występują dwie przeciwstawne oceny dotyczące legalności składu KRS: pierwszy wynikający z orzeczeń Sądu Najwyższego i drugi wynikający z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w latach 2017-2020. Zdaniem Wnioskodawcy, ETPCz krytycznie odniósł się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, przyjmując optykę orzeczeń Sądu Najwyższego. „Najistotniejsze jednak jest to, że ocena ETPCz, poprzedzająca opowiedzenie się przezeń po jednej ze stron dyskursu orzeczniczego, dotyczyła nie interpretacji Konwencji, a interpretacji przez te organy Konstytucji RP, w szczególności zaś krytycznej kwestii składu KRS”. W tym stanie rzeczy, zdaniem Wnioskodawcy doszło do ukształtowania przez ETPCz sposobu rozumienia art. 6 ust. 1 zd. pierwsze Konwencji, wskazanego w drugim i trzecim tiret petitum wniosku (w zakresie w jakim zawarta w tym przepisie przesłanka „sąd ustanowiony ustawą" nie uwzględnia, będących podstawą ustanowienia sądu, powszechnie obowiązujących przepisów Konstytucji RP oraz ustaw, a także ostatecznych i powszechnie obowiązujących wyroków polskiego Trybunału Konstytucyjnego; w zakresie w jakim dopuszcza dokonywanie przez sądy krajowe lub międzynarodowe wiążącej oceny zgodności z Konstytucją RP i rzeczoną Konwencją ustaw dotyczących ustroju sądownictwa, właściwości sądów oraz ustawy dotyczącej Krajowej Rady Sądownictwa, by w ten sposób ustalić spełnienie przesłanki „sądu ustanowionego ustawą").
Prokurator Generalny wskazuje, że z art. 6 ust. 1 zdanie 1 Konwencji wykreowana została norma, która pozwala ETPCz na przeprowadzenie kontroli - spełnienia warunku „sądu ustanowionego w ustawie", o którym mowa w tym przepisie, z pominięciem kognicji Trybunału Konstytucyjnego i jego wyroków. Tym samym abstrahując od orzecznictwa krajowego sądu konstytucyjnego, ETPCz może samodzielnie oceniać status sędziów, mimo, że ramy ustrojowe sądownictwa określone są w Konstytucji RP, a jedynie rozwinięte w ustawodawstwie zwykłym. Norma ta stoi, zdaniem Wnioskodawcy, w sprzeczności z art. 176 ust. 2 Konstytucji, w którym to przepisie ustrojodawca powierzył kształtowanie ustroju i właściwości sądów parlamentowi, który kompetencję tę realizuje poprzez ustawę objętą domniemaniem konstytucyjności. Wnioskodawca wskazuje również na zignorowanie przez ETPCz powszechnie uznanej w polskiej doktrynie i judykaturze, tradycji ustrojowej związanej z prerogatywą Prezydenta RP do powoływania sędziów.
Wnioskodawca argumentuje, że wśród organów władzy sądowniczej jedynie Trybunał Konstytucyjny posiada kompetencje do oceny zgodności ustaw z Konstytucją oraz ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. W ocenie Wnioskodawcy ETPCz z art. 6 ust. 1 zd. 1 EKPCz wywiódł normy kompetencyjne i ustrojowe oraz przyznał sobie prawo do oceny rozstrzygnięć polskiego Trybunału Konstytucyjnego. Ponadto wykorzystał przepis Konwencji do legitymizacji działalności polskich sądów, polegającej, zdaniem Prokuratora Generalnego, na kwestionowaniu podstawowych założeń polskiego porządku ustrojowego, takich jak zasada najwyższej mocy prawnej Konstytucji, zasada nieusuwalności sędziego i niepodważalności jego statusu czy wreszcie związanie sędziów przepisami Konstytucji i ustaw oraz wyłączność Trybunału Konstytucyjnego na orzekanie o zgodności norm prawnych z ustawą zasadniczą.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Stanisław Piotrowicz - przewodniczący, wiceprezes TK Mariusz Muszyński - sprawozdawca, sędzia TK Krystyna Pawłowicz, sędzia TK Wojciech Sych, sędzia TK Andrzej Zielonacki.