Ujęcie nieruchomości jako zabytku nieruchomego w gminnej ewidencji zabytków P 12/18
11 maja 2023 r. o godz. 11:30 Trybunał Konstytucyjny ogłosi orzeczenie w sprawie pytania prawnego Naczelnego Sądu Administracyjnego dotyczącego ujęcia nieruchomości jako zabytku nieruchomego w gminnej ewidencji zabytków.
Trybunał Konstytucyjny dokona kontroli zgodności art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w zakresie, w jakim ogranicza prawo własności nieruchomości poprzez dopuszczenie ujęcia nieruchomości jako zabytku nieruchomego w gminnej ewidencji zabytków, bez zapewnienia właścicielowi gwarancji ochrony prawnej przed dokonaniem takiego ograniczenia, z art. 64 ust. 1 i ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz z art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 20 marca 1952 r.
Spółka N. wniosła do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (dalej: WSA) skargę na akt prezydenta miasta o wyznaczeniu zabytku nieruchomego w postaci budynku mieszkalnego do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków oraz o włączeniu tego budynku do Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta domagając się uchylenia tego aktu. W odpowiedzi na skargę prezydent miasta wniósł o jej odrzucenie wywodząc, że strona uchybiła terminowi do wniesienia wezwania do usunięcia naruszenia prawa i skarga jest niedopuszczalna. WSA odrzucił skargę, uznając, iż jej wniesienie nastąpiło z uchybieniem terminu. Na to postanowienie skarżąca spółka wniosła skargę kasacyjną. Naczelny Sąd Administracyjny (dalej: NSA) uchylił zaskarżone postanowienie WSA wskazując na konieczność merytorycznej oceny skargi. WSA po ponownym rozpoznaniu sprawy, oddalił skargę. Od powyższego wyroku WSA skarżąca spółka wniosła do NSA skargę kasacyjną, zaskarżając wyrok w całości.
Zdaniem NSA (dalej: sąd pytający), aktualnie obowiązujące przepisy ustawy o ochronie zabytków umożliwiają dowolne i arbitralne wyznaczanie nieruchomości do gminnej ewidencji zabytków, nie zapewniając ich właścicielom stosownych gwarancji, tak materialnych, jak i procesowych. Sąd pytający wskazuje, że przepisy nie precyzują, w jaki sposób ma dojść do sprawdzenia kart adresowych obiektu włączanego do ewidencji, ani też w jaki sposób czynność ta powinna zostać udokumentowana, co powoduje, że każdy przejaw aktywności organu w tym zakresie uznaje się za wystarczający. W takiej sytuacji, w ocenie sądu pytającego, kontrola sądowoadministracyjna takiej czynności staje się czysto formalna: sąd nie może zweryfikować, czy dany obiekt rzeczywiście jest zabytkiem i czy ograniczenie własności znajduje in casu uzasadnienie. Co więcej, wszystkie te czynności pozostają niejawne dla właściciela nieruchomości, który o dokonanym ograniczeniu dowiaduje się już po fakcie - co zdaniem NSA jest rozwiązaniem nieracjonalnym.
Jak wskazuje sąd pytający, kwestionowany przepis w sposób nieproporcjonalny ogranicza prawo własności, naruszając art. 64 ust. 1 i ust. 2 w związku z art. 31 ust 3 Konstytucji, jak również gwarancje wynikające z art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. Wątpliwości sądu pytającego wzbudza dopuszczenie ograniczenia prawa własności w ramach uproszczonej procedury, która ma charakter wewnętrzny, a właściciel nie bierze udziału w jakichkolwiek czynnościach postępowania administracyjnego. Przede wszystkim nie są mu znane motywy objęcia nieruchomości ewidencją gminną, tj. czy rzeczywiście nieruchomość stanowi zabytek – wskazuje sąd pytający. Ponadto właściciel nie wie również, czy czynności wykonywane w postępowaniu są prawidłowe.
W ocenie sądu pytającego, konieczna jest konfrontacja zakwestionowanej regulacji pod kątem jej niezbędności dla ochrony interesu publicznego oraz tego czy efekty wprowadzonej regulacji pozostają w dopuszczalnej proporcji do ciężarów nakładanych na obywatela. Jak podkreśla sąd pytający powstaje pytanie, czy odebranie poszczególnych uprawnień proceduralnych spełnia niektóre z warunków konstytucyjnej dopuszczalności ograniczenia praw i wolności. Sąd pytający stoi na stanowisku, że osłabienie ochrony własności poprzez całkowite ukrywanie przed właścicielem informacji o działaniach władzy, skutkujących ograniczeniem własności, nie służy realizacji żadnych konstytucyjnie uzasadnionych wartości. Ponadto, zdaniem sądu pytającego, konieczna jest odpowiedź na pytanie, czy kwestionowany przepis jest zgodny z wymaganą przez art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności właściwą równowagą pomiędzy ograniczeniem a ochroną praw właściciela. Wprawdzie co do zasady art. 1 ww. Protokołu nie zawiera proceduralnych wymogów ochrony prawa własności, to jednak proceduralne uregulowania, zdaniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, muszą dawać jednostce racjonalną możliwość rozpoznania jej sprawy przez właściwe organy w celu efektywnej (rzeczywistej) oceny środków ograniczających prawo własności – wskazuje sąd pytający.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Stanisław Piotrowicz - przewodniczący, sędzia TK Bartłomiej Sochański - sprawozdawca, sędzia TK Krystyna Pawłowicz, sędzia TK Bogdan Święczkowski, sędzia TK Jarosław Wyrembak.