Uprawnienia samorządu notarialnego; egzamin notarialny K 4/07
26 marca 2008 r. o godz. 9.30 Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpozna wniosek Krajowej Rady Notarialnej dotyczący uprawnień samorządu notarialnego.
Trybunał Konstytucyjny orzeknie w sprawie zgodności:
1) art. 12 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku - Prawo o notariacie w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i niektórych innych ustaw z art. 17 ust. 1 Konstytucji;
2) art.12 § 2 pkt 2, 3 i 4 powyższej ustawy w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku z art. 17 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji;
3) art.12 § 3 i 4 powyższej ustawy w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku z art. 17 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji;
4) art. 74 § 2 powyższej ustawy w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 19 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku z art. 17 ust. 1 i art. 2 Konstytucji;
5) art. 3 pkt 21 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku, zmieniającego brzmienie art. 75 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku z art.17 ust. 1 Konstytucji;
6) art. 74 § 6 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 19 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku ustawy z art. 17 ust. 1 Konstytucji;
7) art. 74 § 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku w brzmieniu ustalonym przez art. 3 pkt 19 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku w związku z art. 71b § 1 i art. 71f § 1-3 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku, dodanymi przez art. 3 pkt 16 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku z art. 17 ust. 1 Konstytucji.
Po przemianach ustrojowych w 1989 roku przywrócono przedwojenny model samorządnego notariatu jako zawodu zaufania publicznego. Ustawa - Prawo o notariacie przywróciła samorząd notarialny tworząc jego organy i wyposażając je w określone kompetencje. Ustawodawca przyjmując określoną koncepcję notariatu uznał, że zawód ten jest wyposażony w szczególne uprawnienia sięgające władztwa publicznoprawnego. Ze względu na szerokie znaczenie zawodu notariusza niebezpieczna jest zwłaszcza koncepcja zbytniego uproszczenia dostępu do zawodu i egzaminu notarialnego przyjęta przez ustawodawcę w ustawie nowelizującej z 2005 roku.
Znowelizowana ustawa przewiduje możliwość dokonania wpisu na listę notariuszy każdej osoby, która zajmowała stanowisko sędziego lub prokuratora. Poprzednia regulacja także przewidywała podobną możliwość, ale wymagała wylegitymowania się co najmniej trzyletnią praktyką w zawodzie. Zaskarżona ustawa zniosła ten wymóg, pozostawiając go jednak niezmienionym w stosunku do radców prawnych lub adwokatów, którzy chcieliby zostać notariuszami. Przyjęte rozwiązanie umożliwia dokonywanie wpisu na listę notariuszy osób, które nie posiadają żadnego przygotowania do wykonywania tego zawodu a także osób, które uzyskały formalne uprawnienie do uzyskania wpisu na listę notariuszy przed wielu laty, nie wykonując następnie żadnego zawodu prawniczego albo wykonując go bardzo krótko. Zdaniem wnioskodawcy nabywanie niezbędnych umiejętności i badanie koniecznych kwalifikacji może, co do zasady, nastąpić jedynie w procesie aplikacji i asesury jako typowej drogi do osiągnięcia statusu notariusza. Dopuszczenie do wykonywania czynności notarialnych w pełnym zakresie osób, które nie posiadają żadnej praktyki notarialnej, a nadto mogą nie posiadać w ogóle odpowiednich kwalifikacji prawniczych, godzi w przyjętą koncepcję notariatu jako zawodu zaufania publicznego.
Kwestionowana ustawa przewiduje, że do egzaminu notarialnego, bez uprzedniego odbycia aplikacji notarialnej, mogą przystąpić między innymi: osoby po ukończeniu wyższych studiów prawniczych, zatrudnione co najmniej pięć lat na podstawie umowy o pracę na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa; osoby, które po ukończeniu wyższych studiów prawniczych wykonywały osobiście, w sposób ciągły na podstawie umów, do których stosuje się przepisy o zleceniu, usługi polegające na stosowaniu lub tworzeniu prawa przez okres co najmniej pięciu lat; osoby, które przez taki sam czas świadczyły pomoc prawną we własnej firmie w rozumieniu ustawy - Prawo o adwokaturze. Użyte w powyższych przepisach określenie: "osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa przez wymagany okres co najmniej pięciu lat" - nie spełnia standardów poprawnej legislacji. Nie precyzuje, czy chodzi o udział merytoryczny w "tworzeniu" lub "stosowaniu" prawa, czy także (czego nie determinuje ukończenie wyższych studiów prawniczych) o zatrudnienie na stanowiskach niewymagających umiejętności prawniczych, np. w zakresie obsługi technicznej, sekretarskiej, informatycznej bądź w służbach pomocniczych (bibliotece, elektronicznej bazie danych) instytucji tworzących lub stosujących prawo. Użyte w kwestionowanym przepisie określenia nie sprecyzowały dostatecznie rodzaju wykonywanych czynności. Nadto nie wykluczają osób zatrudnionych na stanowiskach o nader wąskim zakresie stosowania jednej dziedziny prawa (np. tylko celnego, podatkowego, budowlanego) i - w konsekwencji - fragmentarycznych doświadczeniach zawodowych. Niedookreślone i potencjalnie mylące jest pojęcie "usług świadczonych na podstawie umów, do których stosuje się przepisy o zleceniu, polegających na stosowaniu prawa". Stosowanie prawa (w znaczeniu ścisłym) jest bowiem funkcją organów władzy publicznej. Tym samym ustawodawca użył w ustawie pojęć, które nie znajdują odpowiednika w obowiązującym systemie prawnym. Pozostają one niejasne i mylące znaczeniowo, a przez to umożliwiają dowolną interpretację. Unormowanie takie nie spełnia podstawowych standardów poprawnej legislacji, wynikających z zasady państwa prawnego.
Przepisy ustawy w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją stanowiły, że Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia, po uzgodnieniu z Krajową Radą Notarialną, określi organizację aplikacji notarialnej, zakres egzaminu notarialnego oraz tryb postępowania komisji egzaminacyjnej i wysokość wynagrodzenia jej członków. Znowelizowane przepisy ustawy pozbawiły samorząd notarialny wpływu na treść pytań i tematów na egzaminie notarialnym, zakres tego egzaminu, tryb postępowania komisji egzaminacyjnej. Ukształtowano także skład komisji egzaminacyjnej w sposób nie zapewniający wystarczającego udziału w tym egzaminie przedstawicielom samorządu zawodowego. Zdaniem wnioskodawcy wymóg odpowiedniego udziału winien być rozumiany jako gwarancja uczestniczenia w działaniach merytorycznych związanych z określeniem zakresu egzaminu notarialnego, a ponadto w sprawdzeniu umiejętności zawodowych, predysponujących do wykonywania zawodu notariusza. Sprawowanie przez samorząd zawodowy notariuszy określonych konstytucyjnie funkcji wymaga ponadto uczestnictwa przedstawicieli samorządu w postępowaniu odwoławczym po przeprowadzeniu egzaminu notarialnego.
Rozprawie będzie przewodniczył Prezes TK Jerzy Stępień, a sprawozdawcą będzie sędzia TK Marian Grzybowski