Prawo o notariacie SK 10/17
Data: 4 XII 2018 godz.: 16.18
4 grudnia 2018 r. Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosił orzeczenie w sprawie skargi konstytucyjnej J.Z. i L.Z dotyczącej prawa o notariacie.
Trybunał orzekł, że art. 47 § 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie rozumiany w ten sposób, że przewidziany w nim nadzór judykacyjny Sądu Najwyższego nad uchwałami organu samorządu notarialnego wyklucza uwzględnienie przez sąd sprzeczności z prawem uchwał organu samorządu notarialnego w postępowaniu w sprawie przysługujących notariuszowi praw lub wolności, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji.
W pozostałym zakresie umorzył postępowanie.
Orzeczenie zapadło większością głosów.
Zdanie odrębne złożył sędzia TK Stanisław Rymar.
W rozpatrywanej przez Trybunał skardze konstytucyjnej podniesiono dwa problemy konstytucyjne.
Pierwszy z nich dotyczył naruszenia przez skarżoną regulację prawa do sądu. Otóż sądy orzekające w sprawie skarżących, dotyczącej należności z tytułu składek miesięcznych na potrzeby samorządu zawodowego, przyjęły, że nie są właściwe do incydentalnego badania zgodności z prawem uchwały Krajowej Rady Notarialnej ustalającej wysokość składki miesięcznej w danym roku, gdyż uchylić sprzeczną z prawem uchwałę organu samorządu notarialnego może jedynie Sąd Najwyższy w trybie nadzorczym przewidzianym w art. 47 § 1 prawa o notariacie. Zarzuty skarżących nie dotyczyły bezpośrednio środka nadzorczego przewidzianego w art. 47 § 1 prawa o notariacie. Skarżący podnieśli natomiast, że przepis ten wyklucza możliwość incydentalnego zbadania zgodności z prawem uchwały organu samorządu notarialnego (w ich sprawie chodziło o uchwałę składkową) przez inny sąd w innym postępowaniu, co – zdaniem skarżących – narusza przysługujące im konstytucyjne prawo do sądu.
Trybunał Konstytucyjny przenalizował regulację dotyczącą nadzoru nad notariatem, w tym charakter kontroli sprawowanej przez Sąd Najwyższy w trybie art. 47 prawa o notariacie, a także wziął pod uwagę, że niektóre uchwały organów samorządu zawodowego notariuszy, w tym w szczególności uchwała składkowa, mogą dotyczyć praw, wolności lub podlegających ochronie interesów notariusza. Trybunał uwzględnił, że nałożony na notariuszy ustawowy obowiązek opłacania składki, skonkretyzowany aktem korporacyjnym – uchwałą KRN, kreuje stosunek prawny między samorządem zawodowym a jego członkiem, w którym notariusz jest zobowiązany do spełnienia określonego świadczenia. Stronami tego stosunku są zatem podmioty o pozycji równorzędnej, a spory z tego stosunku wynikłe są sporami cywilnymi, co potwierdza orzecznictwo sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego. Trybunał zaznaczył, że nie jest również wykluczone, iżby inne uchwały organów samorządu notarialnego mogły kreować lub współkształtować stosunki prawne między samorządem notarialnym a jego członkami, z których wynikać mogą spory podlegające właściwości sądów.
Ustaliwszy treść zaskarżonej regulacji i jej konstytucyjnego wzorca odniesienia, Trybunał stwierdził, że różnorodny charakter uchwał organów samorządu notarialnego (w tym uchwał składkowych) nie przesądza, iżby wyłączona była dla notariuszy droga do sądu powszechnego, w tym także w zakresie dotyczącym uchwał składkowych KRN jako wyznaczających treść stosunku prawnego między notariuszem jako zobowiązanym do opłacenia składki a samorządem jako ich beneficjentem. Rozgraniczenie właściwości sądów powszechnych i – w rozważanej sprawie – SN działającego w trybie wyznaczonym przez art. 47 prawa o notariacie, i mającego wyłączną kompetencję stwierdzania sprzeczności z prawem uchwał organów samorządu zawodowego ze skutkiem erga omnes, wymaga – zdaniem Trybunału – dostrzeżenia odrębności każdego z postępowań. W tym aspekcie Trybunał przypomniał, że konstytucyjny standard prawa do sądu wymaga, iżby w przypadku zbiegu przepisów regulujących właściwość sądu w sprawach danego rodzaju, rozwiązanie tego zbiegu nie prowadziło do sytuacji, w której w jakichkolwiek sprawach w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji nie przysługiwałaby droga do sądu.
Trybunał stwierdził, że nadzór Sądu Najwyższego sprawowany w trybie przewidzianym w art. 47 prawa o notariacie i mający na celu przede wszystkim ochronę interesu publicznego, nie może być traktowany jako instrument gwarantujący jednostce konstytucyjne prawo do sądu, jeżeli uważa ona, że jej prawa lub wolności zostały naruszone. Art. 77 ust. 2 Konstytucji jednoznacznie przesądza, że ustawa, a więc także jej interpretacja, nie może nikomu zamykać sądowej drogi dochodzenia naruszonych praw.
Trybunał zaznaczył, że ustawodawca nie przewidział możliwości zaskarżenia uchwały organu samorządu notarialnego przez członków tego samorządu, nie przyznał im więc swoistej actio popularis do kwestionowania zgodności z prawem takich uchwał, i nie to było przedmiotem kontroli konstytucyjności w przedmiotowej sprawie. W rozpoznawanej sprawie Trybunał badał jedynie to, czy przewidziana w art. 47 § 1 prawa o notariacie możliwość zaskarżenia zgodności z prawem uchwały organu samorządu zawodowego w trybie nadzorczym do Sądu Najwyższego, wyłącza możliwość incydentalnego badania zgodności z prawem uchwały organu samorządu notarialnego (także zatem uchwały składkowej KRN) przez sąd (inny niż SN działający na podstawie art. 47 § 1 ustawy notarialnej) rozpoznający spór między notariuszem a samorządem zawodowym.
Biorąc pod uwagę unormowania Konstytucji i ugruntowane na niej orzecznictwo Trybunału dotyczące prawa do sądu, w którym wypracowano szerokie pojęcie „sprawy” oraz regułę głoszącą, że w razie wątpliwości droga do sądu jest otwarta, Trybunał stwierdził, że interpretacja art. 47 prawa o notariacie wykluczająca zainteresowanemu notariuszowi drogę sądową dochodzenia jego praw jest niedopuszczalna. Stanowisko takie potwierdza ustawodawca, poddając uchwały organów samorządu notarialnego kontroli SN i tym samym przesądzając, że są one aktami stosowania, a nie podlegającymi kontroli Trybunału aktami tworzenia prawa.
Drugi podniesiony w sprawie problem konstytucyjny dotyczył – najogólniej rzecz ujmując – niekonstytucyjności regulacji, która wyznacza notariuszowi obowiązek uiszczania składek członkowskich. Skarżący nie kwestionowali przy tym samego ustawowego obowiązku opłacania składek, lecz to, w jaki sposób został on ukształtowany przez ustawę i skonkretyzowany wydaną na podstawie ustawy uchwałą Krajowej Rady Notarialnej. Innymi słowy – zaskarżenie dotyczyło relacji między ustawową podstawą wydania uchwały KRN a tym aktem, w tym zagadnienia wymaganego stopnia szczegółowości regulacji prawnej stanowiącej podstawę wydania uchwały KRN określającej wysokość składek miesięcznych na dany rok. Trybunał podzielił opinię skarżących, że upoważnienie sformułowane w art. 23 w związku z art. 40 § 1 pkt 8 prawa o notariacie jest ogólne i może być wykonane na różne sposoby. Ze względu na niespełnienie szczególnych wymagań dopuszczalności skargi konstytucyjnej Trybunał nie mógł jednak merytorycznie rozpatrzyć zarzutów dotyczących przedstawionego problemu konstytucyjnego.
Przewodniczącym składu orzekającego był sędzia TK Leon Kieres, sprawozdawcą była sędzia TK Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz.