Nowelizacja ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej K 1/18
Podmiot inicjujący postępowanie: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
Data: 17 I 2019 godz.: 12.52
17 stycznia 2019 r. o godz. 10:30 Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosił wyrok wydany na posiedzeniu niejawnym dotyczący wniosku Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o zbadanie zgodności z Konstytucją niektórych zmian w ustawie o Instytucie Pamięci Narodowej, wprowadzonych w 2018 r.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
1) art. 1 pkt 1 lit. a tiret trzecie ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny popełnione pod groźbą kary, w części obejmującej wyrazy „ukraińskich nacjonalistów i”, jest niezgodny z wywodzoną z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zasadą określoności przepisów prawa oraz z art. 42 ust. 1 Konstytucji,
2) art. 2a ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, dodany przez art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny popełnione pod groźbą kary:
a) w części obejmującej wyrazy „ukraińskich nacjonalistów i” oraz „przez ukraińskich nacjonalistów” w zdaniu pierwszym,
b) w części obejmującej wyrazy „ukraińskich nacjonalistów i” oraz „i Małopolski Wschodniej” w zdaniu drugim
– jest niezgodny z wywodzoną z art. 2 Konstytucji zasadą określoności przepisów prawa oraz z art. 42 ust. 1 Konstytucji.
Ponadto Trybunał umorzył postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło większością głosów.
Przedmiot wniosku Prezydenta RP.
Prezydent RP zakwestionował w swoim wniosku zgodność:
1) art. 55a ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucje Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (dalej: ustawa o IPN), dodanego przez ustawę z dnia 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o grobach i cmentarzach wojennych, ustawy o muzeach oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (dalej: ustawa styczniowa), z art. 2 oraz art. 42 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
2) art. 1 pkt 1 lit. a tiret trzecie, w części obejmującej wyrazy „ukraińskich nacjonalistów i”, oraz art. 2a, w części obejmującej wyrazy „ukraińskich nacjonalistów” oraz wyrazy „i Małopolski Wschodniej” ustawy o IPN, dodanych przez ustawę styczniową, z art. 2 oraz art. 42 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Uchylenie art. 55a ustawy o IPN przez Sejm i umorzenie postępowania w tym zakresie.
Art. 55a ustawy o IPN wprowadzał karę grzywny lub pozbawienia wolności do lat 3 za publiczne i wbrew faktom przypisywanie Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie lub za inne przestępstwa stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne lub w inny sposób rażące pomniejszanie odpowiedzialności rzeczywistych sprawców tych zbrodni.
Ustawą z dnia 27 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. poz. 1277), z dniem 17 lipca 2018 r., art. 55a ustawy o IPN został uchylony.
W związku z powyższym na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 2072), Trybunał był zobligowany do umorzenia postępowania w zakresie badania konstytucyjności art. 55a ustawy o IPN i z tego względu w tym zakresie nie badał zasadności zarzutów podniesionych przez Prezydenta RP.
Przepisy podlegające kontroli Trybunału.
Problemem konstytucyjnym, który badał Trybunał w sprawie o sygn. K 1/18 było to, czy w zaskarżonych przez Prezydenta RP przepisach (art. 1 pkt 1 lit. a tiret trzecie oraz art. 2a ustawy o IPN) ustawodawca, posługując się zwrotami „ukraińscy nacjonaliści” oraz „Małopolska Wschodnia”, naruszył zasadę określoności przepisów prawa.
Przedmiotem kontroli był zatem, po pierwsze, przepis stanowiący, że ustawa o IPN reguluje ewidencjonowanie, gromadzenie, przechowywanie, opracowywanie, zabezpieczenie, udostępnianie i publikowanie dokumentów organów bezpieczeństwa państwa, wytworzonych oraz gromadzonych od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r., a także organów bezpieczeństwa Trzeciej Rzeszy Niemieckiej i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, dotyczących popełnionych na osobach narodowości polskiej lub obywatelach polskich innych narodowości w okresie od 8 listopada 1917 r. do 31 lipca 1990 r. zbrodni ukraińskich nacjonalistów i członków ukraińskich formacji kolaborujących z Trzecią Rzeszą Niemiecką.
Po drugie zaś przedmiotem kontroli był dodany do ustawy o IPN art. 2a, zgodnie z którym zbrodniami ukraińskich nacjonalistów i członków ukraińskich formacji kolaborujących z Trzecią Rzeszą Niemiecką są czyny popełnione przez ukraińskich nacjonalistów w latach 1925-1950, polegające na stosowaniu przemocy, terroru lub innych form naruszania praw człowieka wobec jednostek lub grup ludności. Zgodnie z zaskarżonym przepisem zbrodnią ukraińskich nacjonalistów i członków ukraińskich formacji kolaborujących z Trzecią Rzeszą Niemiecką jest również udział w eksterminacji ludności żydowskiej oraz ludobójstwie na obywatelach II Rzeczypospolitej na terenach Wołynia i Małopolski Wschodniej.
Trybunał badał powyższe przepisy jedynie w zakresie dotyczącym zwrotów „ukraińscy nacjonaliści” oraz „Małopolska Wschodnia”.
Argumentacja Trybunału.
Trybunał Konstytucyjny podzielił wątpliwości Prezydenta RP i orzekł, że przepisy w zakwestionowanym zakresie są niezgodne z wywodzoną z art. 2 Konstytucji zasadą określoności przepisów prawa oraz z art. 42 ust. 1 Konstytucji, wyrażającym zasadę, że zakaz albo nakaz obwarowany sankcją karną powinien być sformułowany w sposób precyzyjny i ścisły.
Trybunał stwierdził, że użyte w ustawie o IPN pojęcia „ukraińscy nacjonaliści” oraz „Małopolska Wschodnia” nie zostały zdefiniowane przez ustawodawcę. Jest to o tyle istotne, że zakwestionowane przepisy są ściśle powiązane z art. 55 ustawy o IPN, czyli przepisem zawierającym normę karną, zgodnie z którą, kto publicznie i wbrew faktom zaprzecza zbrodniom, o których mowa w art. 1 pkt 1 tej ustawy, podlega grzywnie lub karze pozbawienia wolności do lat 3.
Ponadto Trybunał zwrócił uwagę, że nie da się jednoznacznie zrekonstruować znaczenia zakwestionowanych pojęć ani w oparciu o akty normatywne z okresu II Rzeczypospolitej, ani obowiązujące ustawodawstwo. Także w języku powszechnym pojęcia te nie wywołują jednoznacznych, bezspornych konotacji.
W związku z powyższym, w ocenie Trybunału, zachodziło uzasadnione przypuszczenie, że w praktyce stosowania zakwestionowanych przepisów organa ścigania i sądy mogłyby mieć poważne problemy z ustaleniem zakresu odpowiedzialności karnej przewidzianej w art. 55 ustawy o IPN. Tym samym zakwestionowane przez Prezydenta RP przepisy naruszają art. 2 i art. 42 ust. 1 Konstytucji.
Skutek wyroku.
Skutkiem wyroku w sprawie K 1/18 jest uznanie za niekonstytucyjne:
– art. 1 pkt 1 lit. a tiret trzecie ustawy o IPN wyłącznie w części obejmującej wyrazy „ukraińskich nacjonalistów i”,
– art. 2a zdanie pierwsze ustawy o IPN wyłącznie w części obejmującej wyrazy „ukraińskich nacjonalistów i” oraz „przez ukraińskich nacjonalistów”,
– art. 2a zdanie drugie ustawy o IPN wyłącznie w części obejmującej wyrazy „ukraińskich nacjonalistów i” oraz „i Małopolski Wschodniej”.
Oznacza to, że wymienione wyżej przepisy nadal pozostają w systemie prawnym, ale bez zwrotów uznanych przez Trybunał za niekonstytucyjne.
Zważywszy na konstytucyjne standardy prawidłowej legislacji, ustawodawca powinien podjąć działania zmierzające do stosownej modyfikacji redakcyjnej wskazanych wyżej przepisów.
Przewodniczącym składu orzekającego była Prezes TK Julia Przyłębska, a sprawozdawcą – sędzia TK Andrzej Zielonacki.