Żądanie naprawienia szkody z tytułu naruszenia majątkowych praw autorskich P 14/19
Data: 6 XI 2019 godz.: 8.15
5 listopada 2019 r. o godz. 11:00 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał pytanie prawne Sądu Najwyższego, Izby Cywilnej dotyczące żądania naprawienia szkody z tytułu naruszenia majątkowych praw autorskich.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych w zakresie, w jakim uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu, jest zgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji RP.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
W niniejszej sprawie, wszczętej na podstawie pytania prawnego Sądu Najwyższego, Trybunał Konstytucyjny badał zgodność art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w zakresie, w jakim uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone może żądać od osoby, która naruszyła te prawa, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji.
Sąd Najwyższy wystąpił z pytaniem prawnym w związku z zawisłą przed nim sprawą pomiędzy pozwanym – operatorem telewizji kablowej i powodem – Stowarzyszeniem Filmowców Polskich. Ponieważ pozwany nie zawarł z powodem umowy licencyjnej, ten wytoczył powództwo o zapłatę dwukrotności wynagrodzenia przysługującego twórcy za wskazany okres, pomniejszonego o kwotę, którą strona pozwana uiściła na rzecz powoda.
Przedmiot kontroli
W pytaniu prawnym Sąd Najwyższy przedstawił wątpliwość odnośnie do konstytucyjności art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Trybunał przypomina, że przepis ten był już przedmiotem kontroli w skardze konstytucyjnej o sygnaturze SK 32/14, zakończonej wyrokiem z dnia 23 czerwca 2015 r. W wyroku tym, Trybunał uznał za niekonstytucyjny fragment zaskarżonego przepisu, stanowiącego, iż: „uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa, między innymi, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione - trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu”. Zdaniem Trybunału, przepis ten, zezwalając na zapłatę sumy pieniężnej w wysokości – w przypadku, gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji. Tym samym w 2015 r. derogowano niekonstytucyjną normę wynikającą z tego przepisu.
W pytaniu prawnym inicjującym niniejszą sprawę wątpliwość pytającego sądu wzbudził ten sam przepis, w zakresie w jakim uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone może żądać od osoby, która naruszyła te prawa, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu.
Wzorce kontroli
Sąd przedstawiający pytanie prawne wskazał jako wzorzec kontroli zgodności z Konstytucją zaskarżonego przepisu art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji.
Zgodnie z art. 64 ust. 1 „Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia” i – jak wynika z ust. 2 – „Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej”.
Zakres korzystania z konstytucyjnego prawa określonego w dwóch powyższych przepisach musi następować zgodnie z warunkami określonymi w art. 31 ust. 3 Konstytucji przy poszanowaniu zasad sprawiedliwości społecznej, o których stanowi art. 2 Konstytucji.
Trybunał w swoim orzecznictwie wielokrotnie podkreślał, że z jednej strony ochrona własności musi być realna i powinna być w taki sposób ukształtowana ustawowo, by faktycznie dało się z niej korzystać. Z drugiej strony, ochrona ta nie jest ochroną absolutną i doznaje ograniczeń z zachowaniem art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Ocena zgodności
Trybunał uznał, że przepis prawny pozwalający na dochodzenie odszkodowania ryczałtowego w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia realizuje cel wynikający z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 2 Konstytucji, w części stanowiącej o konstytucyjnym nakazie urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Nie ulega bowiem wątpliwości, że ochrona praw na dobrach niematerialnych, w tym autorskich praw majątkowych, jest niewspółmiernie trudniejsza, w porównaniu z ochroną praw majątkowych na rzeczach. Ukształtowanie regulacji ustawowej zapewniającej skuteczną ochronę prawa własności jest natomiast obowiązkiem ustawodawcy wynikającym ze wskazanych przepisów konstytucyjnych. Zróżnicowanie ochrony prawa własności na dobrach niematerialnych i prawa własności materialnych części przyrody, w tym rzeczy, zostało uznane za realizację celu konstytucyjnego także w przywołanym tu wyroku SK 32/14.
Analizowany przepis ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych skutecznie niweluje różnice szans zachodzących między stronami stosunku cywilnoprawnego wynikającego z deliktu, jakim jest naruszenie autorskich praw majątkowych przez ich bezprawne wykorzystanie. Uprawniony z tytułu autorskich praw majątkowych jest bowiem w tym przypadku słabszą stroną relacji, co wynika z trudności zarówno możliwości wykrycia naruszenia jak i udowodnienia konkretnej wysokości poniesionej szkody. Z tego powodu zdjęcie ciężaru udowodnienia wysokości szkody i ustawowe przyznanie prawa do dochodzenia dwukrotności należnego wynagrodzenia, jest unormowaniem skutecznym z punktu widzenia celu wynikającego ze wskazanych konstytucyjnych wzorców kontroli.
Trybunał podkreśla, że dwukrotność, w przeciwieństwie do niezgodnej z Konstytucją trzykrotności, nie jest uzależniona od winy podmiotu naruszającego prawa autorskie, co oddala kwestionowane rozwiązanie od cech kary cywilnej. Koszt utraconych możliwości, straty niematerialne, nakłady konieczne dla wykrycia naruszenia – przy niewątpliwej wysokości szkody w postaci niezapłaconej jednokrotności opłaty licencyjnej – zostały ujęte w sposób ryczałtowy w wysokości kolejnej jednokrotności, co łącznie daje odszkodowanie ryczałtowe w wysokości dwukrotności należnego wynagrodzenia z tytułu korzystania z autorskich praw majątkowych. Brak jest przesądzającej argumentacji, że tak uwarunkowana wysokość ryczałtowego odszkodowania pozostaje całkowicie oderwana od wysokości poniesionej szkody. Na tej podstawie Trybunał stwierdził, że ustanawiając możliwość dochodzenia ryczałtowego odszkodowania w kwocie odpowiadającej dwukrotności należnego wynagrodzenia ustawodawca nie naruszył konstytucyjnej zasady najłagodniejszego środka.
Trybunał zbadał również to, czy analizowane rozwiązanie ustawowe nie stanowi nadmiernej ingerencji w konstytucyjnie chronione prawo własności podmiotu naruszającego w sposób bezprawny autorskie prawa majątkowe. Mamy bowiem do czynienia z sytuacją, w której ochrona prawa własności uprawnionego skutkuje ograniczeniem w zakresie korzystania z konstytucyjnie zagwarantowanego prawa własności podmiotu naruszającego. Konieczność ustawowej gwarancji istniejących uprawnień przysługujących podmiotowi autorskich praw majątkowych w sytuacji ich bezprawnego naruszenia, jest usprawiedliwiona przede wszystkim bezprawnym charakterem tego naruszenia, a także wskazanymi trudnościami udowodnienia wysokości poniesionej szkody i samego wykrycia naruszenia.
Trybunał wskazuje, że regulacja przewidująca możliwość dochodzenia odszkodowania ryczałtowego w wysokości dwukrotnego wynagrodzenia nie jest jedyną możliwością ustawowej realizacji obowiązku ciążącego na ustawodawcy. Jednak w aktualnym stanie prawnym, ewentualne wykluczenie zaskarżonego przepisu, nie zapewniałoby skutecznej ochrony autorskich praw majątkowych przed ich bezprawnym naruszaniem. Rozwiązaniem wystarczającym nie jest w szczególności pozostała treść art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ani przepisy umożliwiające dochodzenia roszczeń przez wyspecjalizowane podmioty jakimi są organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Inne roszczenia przysługujące podmiotowi uprawnionemu z tytułu autorskich praw majątkowych w żadnym stopniu nie stanowią odpowiedzi na trudności dowodowe w przedmiocie wysokości poniesionej szkody. Z kolei organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi czerpią swoje uprawnienia wyłącznie z faktu reprezentowania uprawnionego, zapewniając mu profesjonalne zastępstwo procesowe. Nie wykazują przy tym cech upodobniających je do podmiotu wykonującego władzę publiczną, co mogłoby – w świetle postulatów obecnych w piśmiennictwie – stanowić podstawę dopuszczalnej konstytucyjnie modyfikacji stosunku cywilnoprawnego, w którym przynajmniej pośrednio występują. W żadnym natomiast stopniu reprezentowanie uprawnionego przez taką organizację nie zmienia sytuacji, w której istnieją trudne do przezwyciężenia problemy związane z udowodnieniem wysokości poniesionej szkody. Jedynym więc przepisem skutecznie niwelującym ten element braku faktycznej równorzędności stron analizowanego stosunku cywilnoprawnego jest zatem rozwiązanie przewidujące możliwość dochodzenia odszkodowania ryczałtowego. Jego ustawowa wysokość zapewne czasami przewyższa wartość rzeczywistej szkody, niemniej nie odrywa się od niej w stopniu rażącym, co w świetle wyroku K 32/14, nie narusza art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. To z kolei w świetle spełnienia pozostałych warunków zgodności z Konstytucją zakwestionowanego przepisu prowadzi do wniosku, iż przewidziane w nim rozwiązania są zgodne z przytoczonymi wzorcami konstytucyjności. Wprowadzona regulacja jest w stanie doprowadzić do zamierzonych przez nią skutków, jest niezbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest powiązana, a efekty wprowadzonej regulacji pozostają w odpowiedniej proporcji do ciężarów przez nią nakładanych.
Trybunał Konstytucyjny rozpoznał sprawę w składzie: sędzia TK Wojciech Sych – przewodniczący, prezes TK Julia Przyłębska – sprawozdawca, sędzia TK Grzegorz Jędrejek, sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski, sędzia TK Michał Warciński.