Orzekanie przez referendarza sądowego w przedmiocie ustanowienia w postępowaniu cywilnym pełnomocnika z urzędu SK 97/19
Data: 13 IV 2021 godz.: 13.10
15 kwietnia 2021 r. o godz. 10:30 Trybunał Konstytucyjny ogłosi orzeczenie w sprawie połączonych skarg konstytucyjnych J. C. dotyczących orzekania przez referendarza sądowego w przedmiocie ustanowienia w postępowaniu cywilnym pełnomocnika z urzędu.
Trybunał Konstytucyjny dokona kontroli połączonych skarg konstytucyjnych:
1) z 7 czerwca 2019 r. o zbadanie zgodności art. 117 § 5 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2018 r. poz. 1360, ze zm., dalej: k.p.c.) z art. 32 ust. 1 i 2 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji RP;
2) z 20 sierpnia 2019 r. o zbadanie zgodności:
a) art. 117 § 5 k.p.c. w zakresie, w jakim uzależnia ustanowienie pełnomocnika z urzędu od stwierdzenia przez sąd potrzeby ustanowienia takiego pełnomocnika, z art. 2, art. 32 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji RP;
b) art. 123 § 2 w związku z art. 117 § 5 k.p.c. w zakresie, w jakim umożliwia referendarzom sądowym dokonywanie ocen zasadności ustanowienia pełnomocnika z urzędu, a zatem w zakresie, w jakim umożliwia referendarzom sądowym dokonywanie ocen charakteru spraw lub stopnia rozeznania stron w mechanizmach procedur sądowych, z art. 2 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji RP;
c) art. 39823 § 2 zdanie drugie k.p.c. w zakresie, w jakim orzeczenia referendarzy sądowych w przedmiocie zwolnienia strony od kosztów sądowych lub ustanowienia dla niej pełnomocnika z urzędu uznaje za orzeczenia sądu wydane w pierwszej instancji, i w zakresie, w jakim uniemożliwia rozpoznanie sprawy przez sąd zgodnie z zasadą dwuinstancyjności, z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji RP.
Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym: Skarżący wystąpił do Sądu Okręgowego z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu oraz o zwolnienie od kosztów sądowych. W uzasadnieniu wniosku wskazał, że celem ustanowienia pełnomocnika z urzędu ma być uzyskanie pełnej i profesjonalnej ochrony prawnej. Postanowieniem z 2018 r. starszy referendarz sądowy zwolnił Skarżącego od kosztów sądowych w części dotyczącej opłaty od pozwu, oddalił wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych w pozostałym zakresie oraz oddalił wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. W uzasadnieniu wskazano, że na podstawie art. 117 § 5 k.p.c. ustanowienie pełnomocnika z urzędu zależy od wystąpienia obiektywnej, tj. niezależnej od oceny i woli strony, konieczności udziału takiego pełnomocnika, co każdorazowo podlega ocenie danego sądu. Skarżący zaskarżył postanowienie w części dotyczącej odmowy ustanowienia pełnomocnika z urzędu. Sąd Okręgowy postanowieniem z 2019 r. utrzymał je w mocy.
Podobny stan faktyczny legł u podstaw wniesienia dołączonej skargi konstytucyjnej (sygn. SK 16/20). Skarżący skierował pozew o odszkodowanie oraz wniósł o zwolnienie od kosztów sądowych i o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Postanowieniem z maja 2018 r. Sąd Okręgowy uwzględnił wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, oddalając go w pozostałym zakresie. Skarżący wniósł zażalenie na to postanowienie, które orzeczeniem Sądu Apelacyjnego zostało oddalone. Sąd Apelacyjny wyjaśnił, że udział pełnomocnika w sprawie za niepotrzebny. Wobec tego, że Skarżący określił w pozwie przedmiot żądania, podstawę prawną, okoliczności faktyczne oraz wnioski dowodowe, sąd uznał, że Skarżący orientuje się w podstawowych zasadach rządzących procesem cywilnym.
Problem konstytucyjny w niniejszej sprawie dotyczy podstawy prawnej ustanowienia w postępowaniu cywilnym pełnomocnika z urzędu, a dokładniej fakt, że zakwestionowany art. 117 § 5 k.p.c. uzależnia ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika z urzędu od dodatkowych przesłanek o charakterze ocennym, które w ocenie Skarżącego mają niedookreślony charakter.
Według Skarżącego niedopuszczalne jest to, że w sprawach o podobnym stopniu skomplikowania, norma wynikająca z art. 117 § 5 k.p.c. w sposób odmienny kształtuje pozycję osób ze względu na stan ich zamożności. Zdaniem Skarżącego brak dostatecznych środków materialnych strony postępowania powoduje, że norma wynikająca z art. 117 § 5 k.p.c. w sposób nieuprawniony ogranicza prawa osoby ubogiej do uzyskania profesjonalnej pomocy prawnej. W jego ocenie narusza to zasadę równości wobec prawa, sprawiedliwości społecznej oraz ogranicza prawo do sądu. Skarżący uważa, że niezasadnym jest przyjęte założenie, wynikające z art. 117 § 5 k.p.c., że w sprawach nieskomplikowanych i wobec osób wykazujących podstawowe rozeznanie w regułach postępowania cywilnego udział pełnomocnika jest niepotrzebny. Skarżący ponadto uważa, że kwestionowany przepis narusza prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, ponieważ pozostawia sądowi zbyt szeroki margines decyzyjny przy ocenie potrzeby powołania pełnomocnika z urzędu. Zdaniem Skarżącego powoduje to nieprzewidywalność powyższego postępowania wpadkowego.
Uzasadniając zarzuty niekonstytucyjności art. 123 § 2 k.p.c. Skarżący wskazuje, że w przypadku rozstrzygania o przyznaniu stronie pełnomocnika z urzędu, poza analizą stanu majątkowego osoby ubiegającej się o taką pomoc, ocenie podlega również to, czy sprawa jest skomplikowana pod względem prawnym lub faktycznym oraz czy strona wykazuje się podstawowym rozeznaniem w zakresie mecha¬nizmów rządzących postępowaniem sądowym. Zdaniem Skarżącego referendarz sądowy nie jest uprawniony do oceny charakteru sprawy oraz do oceny stanu rozeznania strony w regułach procedury sądowej. Według Skarżącego powierzenie takiej oceny innym podmiotom niż sąd uznać należy za niedopuszczalne.
Odnośnie art. 39823 § 2 k.p.c. Skarżący wskazuje, że narusza on art. 2 Konstytucji RP, a także gwarantowane konstytucyjnie prawo do rozpoznania sprawy przez niezawisły sąd, poprzez dopuszczenie referendarzy sądowych do rozstrzygania o potrzebie wyznaczenia pełnomocnika z urzędu w zawisłej przed sądem sprawie. Skarżący podnosi również, że art. 39823 § 2 k.p.c. narusza - z uwagi na fakt, że stanowi podstawę do uznania postanowienia wydanego przez referendarza sądowego w tym przedmiocie za orzeczenie sądu pierwszej instancji - prawo do dwuinstancyjnego postępowania przed sądami powszechnymi.
Skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski – przewodniczący, sędzia TK Piotr Pszczółkowski – sprawozdawca, sędzia TK Krystyna Pawłowicz, sędzia TK Stanisław Piotrowicz, sędzia TK Michał Warciński.