Prawo do sądu; pozbawienie skarżącego prawa do udziału w posiedzeniu sądu w przedmiocie wykonywania środka zabezpieczającego - umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym SK 13/14
Podmiot inicjujący postępowanie: M. W.
Data: 22 III 2017 godz.: 11.01
Niezgodny z konstytucją jest sposób uregulowania procedury orzekania przez sąd z urzędu o zasadności dalszego stosowania środka zabezpieczającego, jakim jest umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym, w zakresie, w jakim nie gwarantuje osobie, wobec której tej środek został zastosowany, prawa do udziału w posiedzeniu sądu oraz prawa do wysłuchania przez sąd – stwierdził Trybunał Konstytucyjny.
22 marca 2017 r. o godz. 10:00 Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosił orzeczenie wydane na posiedzeniu niejawnym dotyczące skargi konstytucyjnej M.W. w sprawie pozbawienia skarżącego prawa do udziału w posiedzeniu sądu w przedmiocie wykonywania środka zapobiegawczego - umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 204 § 1 i 2 w związku z art. 22 § 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy w zakresie, w jakim nie przewiduje prawa do osobistego udziału sprawcy, wobec którego stosowany jest środek zabezpieczający polegający na umieszczeniu w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, w posiedzeniu sądu w sprawie dalszego stosowania tego środka zabezpieczającego, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 41 ust. 1 i art. 31 ust. 3 konstytucji.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Zaskarżony przepis dotyczy stosowania środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym orzekany jest przez sąd karny wobec osoby, która w stanie niepoczytalności popełniła czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości. Służy on ochronie życia, zdrowia i mienia innych osób w sytuacji, gdy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca – w związku ze swoją chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym – popełni taki czyn ponownie. Umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym pozwala jednocześnie objąć sprawcę odpowiednim postępowaniem leczniczym.
Taki środek zabezpieczający stanowi rodzaj reakcji prawnokarnej, która w istocie polega na ograniczeniu korzystania przez sprawcę z wolności osobistej. Odmiennie jednak niż w wypadku kar pozbawienia wolności, czas stosowania środka zabezpieczającego nie jest z góry określony. Z tego względu szczególnego znaczenia nabiera wymaganie efektywnej kontroli sądowej stosowania internacji psychiatrycznej w toku postępowania karnego wykonawczego. Na podstawie art. 204 § 1 kodeksu karnego wykonawczego (dalej: k.k.w.) sąd z urzędu, i nie rzadziej niż co 6 miesięcy, podejmuje decyzję w sprawie dalszego pobytu w zakładzie.
Zarzuty podniesione w skardze konstytucyjnej dotyczyły tego, że przepisy kodeksu karnego wykonawczego nie zapewniają osobie umieszczonej w zakładzie psychiatrycznym prawa do osobistego uczestniczenia w posiedzeniu sądu, o którym mowa w art. 204 § 1 k.k.w., ani prawa do wysłuchania przez sąd co do okoliczności mogących mieć znaczenie dla rzetelnego rozpatrzenia kwestii dalszego stosowania środka zabezpieczającego.
Trybunał Konstytucyjny po raz kolejny przypomniał o roli prawa do sądu jako gwarancji ochrony innych wolności i praw konstytucyjnych. Wskazał przy tym na gwarancje osobistego uczestniczenia w czynnościach procesowych oraz bycia wysłuchanym przez sąd, które ściśle wiążą się z nałożonym na ustawodawcę obowiązkiem zapewnienia każdemu sprawiedliwej, rzetelnej i jawnej procedury sądowej. Nie bez znaczenia jest także to, że internacja psychiatryczna stanowi środek skutkujący niemożnością korzystania z wolności osobistej. Tymczasem wolność osobista należy do fundamentalnych wolności konstytucyjnych. Stosowanie wszelkich środków ograniczających tę wolność musi podlegać skrupulatnej kontroli sądowej.
Trybunał uznał, że wynikające z zaskarżonych przepisów ograniczenie gwarancji proceduralnych w zakresie postępowania, w toku którego sąd z urzędu bada zasadność dalszego pobytu sprawcy w zakładzie psychiatrycznym, nie było konieczne w rozumieniu konstytucyjnym. Ograniczenie to stanowiło w efekcie niedopuszczalną ingerencję w prawo do rzetelnego, sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez sąd.
Zdaniem TK, naczelną dyrektywą w postępowaniu kontrolnym, o którym mowa w art. 204 § 1 k.k.w., powinno być wyjaśnienie wszelkich okoliczności potrzebnych do ustalenia, czy kontynuowanie internacji psychiatrycznej jest zasadne. Przepisy nakładają na dyrektora zakładu psychiatrycznego obowiązek przedstawienia sądowi opinii o stanie zdrowia sprawcy oraz postępów w leczeniu. Sąd może w razie potrzeby zasięgnąć opinii biegłych. Jednocześnie jednak kodeks nie gwarantuje osobie bezpośrednio zainteresowanej możliwości uczestniczenia w posiedzeniu ani przedstawienia stanowiska i dowodów na jego poparcie. Trybunał zauważył, że po zmianie stanu normatywnego, która miała miejsce przed wydaniem wyroku, ustawodawca uzupełnił treść art. 204 k.k.w., dodając obowiązek udziału w posiedzeniu prokuratora oraz obrońcy. Jednakże udział obrońcy nie może – zdaniem Trybunału Konstytucyjnego – rekompensować braku takiego prawa po stronie sprawcy. Wynikające z konstytucyjnego prawa do sądu gwarancje udziału w czynnościach procesowych oraz wysłuchania przez sąd przysługują bezpośrednio osobie, której sytuacji dotyczyć ma decyzja sądu. Tymczasem w aktualnym stanie prawnym kwestia dalszego pobytu w zakładzie psychiatrycznym rozstrzygana jest przez sąd bez wysłuchania, a nawet bez zobaczenia osoby poddanej detencji w zakładzie.
Trybunał stwierdził ponadto, że dyrektywa przyspieszenia postępowań sądowych, która leżała u podstaw wprowadzenia do kodeksu karnego wykonawczego zasady rozpoznania spraw pod nieobecność stron, także nie jest dostatecznym uzasadnieniem wyłączenia prawa sprawcy do osobistego uczestniczenia w posiedzeniu. Wzgląd na ekonomikę postępowań sądowych nie może stanowić samodzielnej podstawy pozbawienia osoby, o której prawach lub obowiązkach sąd orzeka, elementarnych środków proceduralnych służących realizacji konstytucyjnie gwarantowanych praw, jakimi są prawo do sądu oraz prawo do obrony na każdym etapie postępowania karnego. Z art. 45 ust. 1 konstytucji wynika co prawda nakaz rozpatrywania spraw „bez nieuzasadnionej zwłoki”, jednakże – w ocenie TK – nie sposób uznać, że zapewnienie osobie, której orzeczenie ma bezpośrednio dotyczyć, prawa do udziału w posiedzeniu oraz możliwości wysłuchania przez sąd, rodzi samo w sobie taką „nieuzasadnioną zwłokę”. Zasadniczym celem postępowania sądowego jest rozstrzygnięcie sprawy w sposób sprawiedliwy, rzetelny i jawny, nie zaś szybkie „załatwienie” tej sprawy przez sąd.
Przewodniczącym składu orzekającego był sędzia TK Leon Kieres, sprawozdawcą był sędzia TK Piotr Pszczółkowski.