Ustawa z dnia 13 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw Kp 1/23
6 grudnia 2023 r. o godz. 12:00 Trybunał Konstytucyjny rozpozna wniosek Prezydenta RP dotyczący ustawy z dnia 13 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw.
Trybunał Konstytucyjny dokona kontroli zgodności:
I.
1. art. 1 pkt 2 lit. b zmieniającego art. 29 § 5 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższymi (Dz. U. z 2021 r. poz. 1904, z 2022 r. poz. 480, 1259, 2280 i 2600 oraz z
2023 r. poz. 181);
2. art. 1 pkt 3 lit. b zmieniającego art. 72 § 6 pkt 3 ustawy powołanej w pkt I. 1.;
3. art. 2 pkt 1 lit. b zmieniającego art. 23a § 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2250);
4. art. 2 pkt 2 lit. b zmieniającego art. 37 § 4 pkt 3 ustawy powołanej w pkt I.3.;
5. art. 3 pkt 1 lit. a zmieniającego 42a S 3 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. — Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2020 r. poz. 2072, z późń. zm.);
6. art. 3 pkt 3 lit. b zmieniającego art. 107 § 3 pkt 3 ustawy powołanej w pkt I.5.;
7. art. 4 pkt 2 lit. a zmieniającego art. 5a § 1 ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. — Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2492);
8. art. 4 pkt 4 lit. b zmieniającego art. 48 § 6 pkt 3 ustawy powołanej w pkt I.7.
w zakresie, w jakim dopuszczalne jest badanie w teście niezawisłości spełnienia przez sędziego wymogu „ ustanowienia na podstawie ustawy”
z art. 179 w zw. z 144 ust. 3 pkt 17 oraz w zw. z art. 10 ust. 1, art. 178, art. 180 oraz
art. 45 ust. 1 Konstytucji.
II.
1. art. 1 pkt 2 lit. c zmieniającego art. 29 § 7 ustawy powołanej w pkt I. 1.;
2. art. 1 pkt 2 lit. d dodającego § 7a w art. 29 ustawy powołanej w pkt I. 1.;
3. art. 1 pkt 2 lit. e zmieniającego § 8 w art. 29 ustawy powołanej w pkt I.1 .;
4. art. 2 pkt 1 lit. c zmieniającego art. 23a § 7 ustawy powołanej w pkt I.3.;
5. art. 2 pkt 1 lit. d dodającego § 7a w art. 23a ustawy powołanej w pkt I.3.;
6. art. 3 pkt 1 lit. b zmieniającego art. 42a § 6 pkt 7 oraz dodającego pkt 8 w § 6 art. 42a ustawy powołanej w pkt I.5.;
7. art. 3 pkt 1 lit. c dodającego § 6a w art. 42a ustawy powołanej w pkt I.5.;
8. art. 4 pkt 2 lit. b zmieniającego art. 5a § 3 ustawy powołanej w pkt I. 7.;
9. art. 4 pkt 2 lit. c dodającego § 3a w art. 5a ustawy powołanej w pkt 1.7.
w zakresie, w jakim właściwy sąd jest uprawniony do złożenia wniosku o zbadanie spełnienia przez sędziego wymogów niezawisłości i bezstronności oraz ustanowienia na podstawie ustawy, z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących jego powołaniu i jego postępowania po powołaniu, jeśli zachodzi w tym względzie poważna wątpliwość
z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 179 w zw. z 144 ust. 3 pkt 17 oraz w zw. z art. 10 ust. 1, art.178, art. 180 Konstytucji.
III.
1. art. 1 pkt 2 lit. a uchylającego § 4 w art. 29 ustawy powołanej w pkt I.1;
2. art. 2 pkt 1 lit. a uchylającego § 3 w art. 23a ustawy powołanej w pkt I.3;
3. art. 3 pkt 2 uchylającego § 5 w art. 55 ustawy powołanej w pkt I.5.;
4. art. 4 pkt 1 uchylającego § 1c w art. 5 ustawy powołanej w pkt I.7.
z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 179 w zw. z 144 ust. 3 pkt 17 oraz w zw. z art. 10 ust. 1, art. 178, art. 180 Konstytucji.
IV.
1. art. 1 pkt 3 lit. a i b zmieniających art. 72 § 6 pkt 1 i pkt 3 ustawy powołanej w pkt I.1.;
2. art. 2 pkt 2 lit. a i b zmieniających art. 37 § 4 pkt 1 i pkt 3 powołanej w pkt I.3.;
3. art. 3 pkt 3 lit. a i b zmieniających art. 107 § 3 pkt 1 i pkt 3 ustawy powołanej w pkt. I.5.;
4. art. 4 pkt 4 lit. a i b zmieniających art. 48 § 6 pkt 1 i pkt 3 ustawy powołanej w pkt I.7.;
z art. 2, art. 7, art. 10 ust. 1, art. 179 w zw. z art. 144 ust. 3 pkt 17, art. 175 ust. 1, art.45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.
V.
1. art. 1 pkt 1 lit. a uchylającego lit. a w art. 27a § 1 pkt 1 ustawy powołanej w pkt I.1 oraz zmieniającego art. 27a § 1 pkt 1 lit. b i art. 27a § 1 pkt 2 tej ustawy;
2. art. 1 pkt 2 lit. e-j zmieniającego art. 29 § 8, § 11, § 14-19, § 21, § 23, §25 ustawy powołanej w pkt I. 1 .;
3. art. 1 pkt 4 zmieniającego art. 73 § 1 pkt 1 i 2 ustawy powołanej w pkt I. 1.,
4. art. 2 pkt 1 lit. e zmieniającego art. 23a § 14 ustawy powołanej w pkt I.3 .;
5. art. 2 pkt 3 lit. a zmieniającego art. 39a § 1 pkt 1 lit. b, art. 39a § 1 pkt 2, ustawy powołanej w pkt I.3.;
6. art. 2 pkt 3 lit. b zmieniającego art. 39a § 2 lit. a ustawy powołanej w pkt I.3 .;
7. art. 2 pkt 3 lit. c uchylającego art. 39a § 2b ustawy powołanej w pkt I.3.;
8. art. 2 pkt 3 lit. d zmieniającego art. 39a § 4 ustawy powołanej w pkt I.3.;
9. art. 3 pkt 1 lit. d zmieniającego art. 42a § 13 ustawy powołanej w pkt I.5.;
10. art. 3 pkt 4 lit. a, zmieniającego art. 110 § 1 pkt 1 lit. b oraz art. 110 § 1 pkt 2 ustawy powołanej w pkt I.5.;
11. art. 3 pkt 4 lit. b, zmieniającego art. 110 § 2a ustawy powołanej w pkt I.5.;
12. art. 3 pkt 4 lit. c, uchylającego art. 110 § 2b ustawy powołanej w pkt I.5 .;
13. art. 3 pkt 4 lit. d, zmieniającego art. 110 § 3 ustawy powołanej w pkt I.5.;
14. art. 3 pkt 5, zmieniającego art. 112c ustawy powołanej w pkt I.5.;
15. art. 3 pkt 6, zmieniającego art. 114 § 7 ustawy powołanej w pkt I.5.;
16. art. 3 pkt 7, zmieniającego art. 114a § 3 ustawy powołanej w pkt I.5.;
17. art. 4 pkt 3 dodającego § 2 art. 9 ustawy powołanej w pkt I. 7.;
18. art. 5;
19. art. 6;
20. art. 7;
21. art. 9;
22. art. 10
z art. 2, art. 45 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3, art. 184 i art. 183 ust. 1 w zw. z art. 177 Konstytucji.
VI. art. 1 pkt 5 zmieniającego art. 97 § 3 ustawy powołanej w pkt I. 1.
z art. 183 ust. 1 i art. 184 w zw. z art. 175 ust. 1 Konstytucji.
VII. art. 6 ust. 1 i 2
z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji w zakresie, jakim przepisy te naruszają prawo pokrzywdzonego do wiążącego naprawienia w rozsądnym terminie w postępowaniu karnym szkody wyrządzonej przestępstwem popełnionym przez sędziego.
VIII. art. 11
z art. 2 Konstytucji i wywodzoną z niego zasadą odpowiedniości vacatio legis.
Prezydent RP (dalej również jako Wnioskodawca) odnosząc się do rozwiązań zawartych w ustawie nowelizującej zwrócił uwagę na ich charakter prawny, które w jego opinii prowadzą do istotnej zmiany ustrojowej w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości w Polsce..Prezydent podkreśla przy tym, że uchwalone rozwiązania mają doniosłe znaczenie zarówno dla funkcjonowania Naczelnego Sądu Administracyjnego, Sądu Najwyższego, sądów powszechnych i sądów wojskowych, jak również dla statusu sędziów i ich konstytucyjnego umocowania. Materia ustawy ma także istotne znaczenie dla jednostki i jej konstytucyjnego prawa do sądu.
Ad. I. Kwestionowane przepisy dotyczą rozszerzenia testu niezawisłości sędziego o dopuszczalność badania spełniania przez sędziego wymogu „ustanowienia na podstawie ustawy” obok dotychczasowych wymogów niezawisłości i bezstronności.
W ocenie Prezydenta RP w sposób zasadniczy modyfikuje to istotę i zakres testu wprowadzonego ustawą z 9 czerwca 2022 r. i jednocześnie w sposób ewidentny ingeruje zarówno w konstytucyjny zakres prerogatywy Prezydenta RP, w zakresie powoływania sędziów, unormowanej w art. 179 w zw. z art. 144 ust. 3 pkt 17 Konstytucji, jak i narusza art. 45 ust. 1 Konstytucji określający jedno z podstawowych praw podmiotowych jednostki, jakim jest prawo do sądu.
Wnioskodawca wskazuje, że dodanie w przepisach kwestionowanej ustawy przesłanki „ustanowienia na podstawie ustawy” oraz umożliwienie przeprowadzania testu niezawisłości przez właściwy sąd ingeruje w konstytucyjną zasadę podziału i równowagi władz określoną w art. 10 ust. 1 Konstytucji. Podmiot inicjujący test niezawisłości (zarówno strona postępowania, jak i sędzia) w oparciu o przesłankę „ustanowienia sądu na podstawie ustawy”, będzie mógł w praktyce odwoływać się do rozumienia tego terminu nadanemu mu w orzecznictwie ETPCz. Tym samym w procedurze testu niezawisłości po zmianach wprowadzonych zaskarżoną ustawą będzie możliwe podważanie procedury powołań sędziowskich dokonywanych w oparciu o art. 179 w zw. z art. 144 ust. 3 pkt 17 Konstytucji.
Ad. II. Kwestionowane regulacje rozszerzają legitymację do złożenia wniosku o przeprowadzenie testu niezawisłości sędziego również dla właściwego sądu co w ocenie Wnioskodawcy prowadzi do podważenia art. 179 w zw. z art. 144 ust. 3 pkt 17 w zw. z art. 10 Konstytucji, gdyż inicjowanie testów niezawisłości doprowadzi w istocie do zakwestionowania statusów innych sędziów, a także do wyłączania ich od orzekania także na przyszłość, a nie tylko i wyłącznie w związku z okolicznościami danej sprawy. W praktyce bowiem zdaniem Wnioskodawcy, sędziowie zostaną pozbawieni swej inwestytury, która została im nadana na czas nieoznaczony przez Prezydenta RP w postanowieniu o powołaniu. Tymczasem w zakresie kompetencji władzy sądowniczej nie mieszczą się kwestie dotyczące kontroli wykonywania przez Prezydenta RP jego prerogatyw.
Zdaniem Wnioskodawcy kwestionowana ustawa przyznaje władzy sądowniczej uprawnienia do decydowania o tym, który spośród sędziów będzie uprawniony do wykonywania jurysdykcji, a który sędzia zostanie tej władzy w praktyce pozbawiony. Prowadzi to do przełamania mechanizmu koniecznej równowagi pomiędzy władzami określonej w art. 10 ust. 1 Konstytucji oraz narusza art. 179 Konstytucji.
Prezydent RP wskazuje wątpliwości dotyczące terminu złożenia wniosku w przypadku, gdy wnioskodawcą w przedmiocie testu jest właściwy sąd. Składany jest on bowiem w terminie tygodnia od dnia zawiadomienia uprawnionego do złożenia wniosku o składzie rozpoznającym sprawę, a po upływie tego terminu prawo do złożenia wniosku wygasa. Kwestionowana regulacja nic w tej mierze nie zmienia. Powstaje zatem w ocenie Wnioskodawcy istotna niejasność, jak zastosować wskazane kryteria, jeśli wnioskodawcą w przedmiocie testu jest właściwy sąd. Brak takiego uregulowania jest nie do pogodzenia wywodzoną z art. 2 Konstytucji zasadą demokratycznego państwa prawnego, a konkretniej z zasadami prawidłowej (przyzwoitej) legislacji oraz zasadą określoności przepisów prawa.
Ad. III. Prezydent wskazuje, że uchylenie § 4 w art. 29 ustawy SN oraz analogiczne zmiany w ustawach ustrojowych regulujących funkcjonowanie sądów powszechnych sądów wojskowych i sądów administracyjnych, które przesądzały, iż okoliczności towarzyszące powołaniu sędziego Sądu Najwyższego nie mogą stanowić wyłącznej podstawy do podważenia orzeczenia wydanego z udziałem tego sędziego lub kwestionowania jego niezawisłości i bezstronności, niosą za sobą poważne konsekwencje ustrojowe. Wnioskodawca zaznacza, że skutkiem uchylenia tych przepisów będzie szeroka ingerencja w konstytucyjny zakres prerogatywy Prezydenta w zakresie powoływania sędziów unormowanej w art. 179 w zw. z art. 144 ust. 3 pkt 17 Konstytucji. Prezydent stwierdza również, iż poprzez uchylenie przepisów ustawy SN i innych ustaw ustrojowych oraz poprzez rozszerzenie przesłanki testu niezawisłości o badanie spełniania przez sędziego wymogu „ustanowienia na podstawie ustawy” ustawodawca wprowadza w istocie dualizm kontroli statusu sędziego - z urzędu podczas rozpoznawania środków odwoławczych oraz w ramach testu niezawisłości. W konsekwencji czas prawomocnego rozstrzygnięcia o przedmiocie postępowania istotnie wydłuży się dla stron – podnosi Wnioskodawca.
Ad. IV. Wnioskodawca stawia tezę że ustawa nowelizująca wprowadza chaos w ujęciu legalnego sprawowania urzędu sędziowskiego. Wynika to z tego, iż z jednej strony zgodnie z pozostawianym w mocy art. 29 § 3 ustawy z dnia
8 grudnia 2017 r. - o Sądzie Najwyższym oraz jego odpowiednikami w innych ustawach ustrojowych, niedopuszczalne jest ustalanie lub ocena przez sąd lub inny organ władzy zgodności z prawem powołania sędziego lub wynikającego z tego powołania uprawnienia do wykonywania zadań z zakresu wymiaru sprawiedliwości. Ustawa jednak umożliwia w praktyce zdaniem Wnioskodawcy dokonywanie przez sędziów Sądu Najwyższego oceny zgodności z prawem powołania konkretnego sędziego, a w konsekwencji kwestionowanie jego uprawnień do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Oprócz tego umożliwia również badanie wymogu jego bezstronności oraz ustanowienia na podstawie ustawy. Zdaniem Wnioskodawcy oderwanie przez ustawodawcę wymogów niezawisłości i bezstronności od sprawowania urzędu sędziego i realizacji prawa do sądu oraz odnoszenie ich do procesu powoływania sędziego-stanowi naruszenie Konstytucji.
Ad. V. Prezydent RP zwraca uwagę, na kwestionowane przepisy dotyczące zmian we właściwości Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego w zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów, uchylenia immunitetu sędziego oraz badania spełniania przez sędziego Sądu Najwyższego, sądu powszechnego oraz sądu wojskowego wymogów niezawisłości i bezstronności.
Przepisy Konstytucji wyodrębniają dwa piony sądownictwa, tj. sądownictwo powszechne zwieńczone Sądem Najwyższym i sądownictwo administracyjne zwieńczone Naczelnym Sądem Administracyjnym. Pomiędzy wskazanymi pionami sądownictwa nie występują powiązania organizacyjne, funkcjonalne i orzecznicze, zaś właściwość sądów w obrębie każdego z wyróżnionych pionów jest rozłączna. Obejmuje to również rozdzielność obu pionów w rozstrzyganiu spraw dyscyplinarnych sędziów, tj. z jednej strony sędziów sądów powszechnych, wojskowych i Sądu Najwyższego, z drugiej zaś strony sędziów sądów administracyjnych. Wskazana rozłączność pomiędzy sądami administracyjnymi i pozostałymi sądami stanowi zdaniem Prezydenta RP podstawowy argument przemawiający przeciwko powierzeniu NSA kognicji do rozpoznawania spraw dotyczących stosunku służbowego sędziów Sądu Najwyższego, sędziów sądów powszechnych i sędziów sądów wojskowych.
Według e Wnioskodawcy kwestionowane przepisy są niezgodne z art. 2 Konstytucji z tego powodu, że prowadzą do stworzenia instytucji publicznej w kształcie uniemożliwiającym jej rzetelne i sprawne działanie. Zdaniem Wnioskodawcy kwestionowane przepisy są również niezgodne z art. 45 ust. 1 Konstytucji, z którego wynika obowiązek ustrojodawcy wyrażający się w zagwarantowaniu prawa do właściwego sądu. Prezydent stwierdził, że sędziowie NSA nie mają przygotowania zawodowego w obszarze spraw cywilnych, karnych i prawa pracy, podczas gdy znajomość tych dziedzin jest konieczna przy rozpoznawaniu spraw, które zostały przekazane NSA na mocy kwestionowanych przepisów.
Ad. VI. Wnioskodawca kwestionuje regulację przewidującą przekazanie do właściwości Naczelnego Sądu Administracyjnego rozpatrywanie spraw dyscyplinarnych sędziów Sądu Najwyższego, sędziów sądów powszechnych oraz sędziów sądów wojskowych, jeżeli podstawę wszczęcia postępowania dyscyplinarnego stanowi oczywista obraza przepisów przez sędziego i jednocześnie Sąd Najwyższy wytknął sędziemu uchybienie. Zdaniem Wnioskodawcy art. 1 pkt 5 ustawy nowelizującej, ustanawiający kognicję NSA we wskazanym zakresie, jest niezgodny z art. 183 ust. 1 i art. 184 w związku z art. 175 ust. 1 Konstytucji.
Prezydent RP wskazuje, że wytyk judykacyjny stanowi element sprawowanego przez Sąd Najwyższy nadzoru orzeczniczego nad działalnością sądów powszechnych i sądów wojskowych. We wniosku podkreślono, że postępowanie dyscyplinarne będące następstwem wytyku judykacyjnego nieodłącznie związane jest z realizacją przez Sąd Najwyższy zadań w zakresie nadzoru judykacyjnego nad sądami powszechnymi i sądami wojskowymi w zakresie obejmującym zapewnienie zgodności z prawem i jednolitość orzecznictwa. Z tego względu przeniesienie tej kompetencji na rzecz Naczelnego Sądu Administracyjnego jest - w ocenie Wnioskodawcy - niezgodne z Konstytucją.
Ad. VII. Kwestionowane regulacje dotyczą przyznania sędziemu nowych uprawnień do złożenia wniosku o wznowienie prawomocnego postępowania zakończonego przez Sąd Najwyższy w sprawach dyscyplinarnych i immunitetowych na zasadach określonych w tych przepisach.
W konsekwencji art. 6 ust. 1 i 2 ustawy nowelizującej budzi wątpliwości Wnioskodawcy co do zgodności z art. 45 ust. 1 Konstytucji w zakresie, jakim przepisy te naruszą prawo pokrzywdzonego do wiążącego naprawienia w rozsądnym terminie w postępowaniu karnym szkody wyrządzonej przestępstwem popełnionym przez sędziego. Przyznanie sędziemu, który nie złożył wniosku o wznowienie postępowania określonego w art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw nowego uprawnienia do wniesienia wniosku o wznowienie postępowania na podstawie tego przepisu oraz wprowadzenie dla sędziego dodatkowej przesłanki wznowienia postępowania prawomocnie zakończonego orzeczeniem Sądu Najwyższego Izby Odpowiedzialności Zawodowej istotnie będzie rzutowało na termin wiążącego naprawienia pokrzywdzonemu szkody wyrządzonej przestępstwem popełnionym przez sędziego.
Ad. VIII. W ocenie Wnioskodawcy, 21-dniowe vacatio legis jest nieodpowiednie w kontekście zakładanego celu ustawy oraz konieczności dostosowania się NSA do jej realizacji i harmonijnego funkcjonowania w zmienionym otoczeniu normatywnym. Charakter wprowadzanych zmian (w tym znaczące poszerzenie zakresu właściwości rzeczowej NSA) prowadzi do istotnej zmiany ustrojowej w wymiarze sprawiedliwości oraz ma kluczowy wpływ na prawo jednostki do sądu – podkreśla Wnioskodawca.
Pełny skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego: prezes TK Julia Przyłębska - przewodniczący, sędzia TK Bartłomiej Sochański - sprawozdawca.