Komunikat przed Drukuj

Lustracja K 2/07

9 maja o godz.10.00, 10 maja o godz.11.00, 11 maja o godz. 10.00 2007 r. Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpozna połączone wnioski: Grupy posłów na Sejm RP i Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczące ustawy z 18 października 2006 roku o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów.

Trybunał Konstytucyjny orzeknie w sprawie zgodności:

[Wniosek Grupy Posłów]
- całości ustawy z dnia 18 października 2006 roku o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów, w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 14 lutego 2007 roku o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów i ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z art. 1, art. 2, art. 5, art. 9, art. 10, art. 14, art. 20, art. 21, art. 22, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 42 ust.1, art. 42 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 47, art. 51 ust. 2 i 4, art. 53 ust. 7, art. 54, art. 61, art. 64, art. 65, art. 70 ust. 5, art. 73, art. 98, art. 99, art. 178 Konstytucji oraz z art. 6, art. 7, art. 8, art. 10 oraz art. 14 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w związku z Rezolucją Nr 1096 (1996) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy dotyczącej środków demontażu dziedzictwa po byłych totalitarnych ustrojach komunistycznych przyjętej w dniu 27 czerwca 1996 roku;
1) art. 1 skarżonej ustawy z art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 3, art. 47, art. 51 ust. 4 Konstytucji;
2) art. 2 ust. 1 pkt 6, pkt 13 oraz pkt 14 skarżonej ustawy z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2 Konstytucji;
3) art. 2 ust. 2 skarżonej ustawy z art. 2 Konstytucji;
4) art. 3 ust. 1 pkt 1 i 2 skarżonej ustawy z art. 2, art. 54 i art. 61 Konstytucji;
5) art. 3a ust. 1 skarżonej ustawy z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2, art. 51 ust. 2, art. 47 Konstytucji;
6) art. 3a ust. 2 skarżonej ustawy z art. 2 Konstytucji w związku z art. 7 Konwencji;
7) art. 4 pkt 18, pkt 20, pkt 21, pkt 23 w związku z art. 57a skarżonej ustawy, pkt 38, pkt 39, pkt 40, pkt 41, pkt 42, pkt 43, pkt 45, pkt 53 w związku z art. 21h skarżonej ustawy z art. 2, art. 20, art. 21, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51 oraz art. 65 Konstytucji RP w związku z art. 8 i 14 Konwencji;
8) art. 4 pkt 19 oraz pkt 52 w związku z art. 21h skarżonej ustawy z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51, art. 54, art. 65 Konstytucji RP w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji;
9) art. 4 pkt 44 w związku z art. 21h skarżonej ustawy z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51, art. 54, art. 65, art. 70 ust. 5 oraz art. 73 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji;
10) art. 4 pkt 47 - w zakresie w jakim obejmuje lustracją radców prawnych oraz notariuszy, pkt 48, pkt 49, pkt 50 w związku z art. 21h skarżonej ustawy z art. 2, art. 17, art. 20, art. 21, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51 oraz art. 65 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji;
11) art. 7 ust. 1 skarżonej ustawy z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 51 ust. 2 Konstytucji;
12) art. 8 pkt 20 ppkt b oraz ppkt 52 skarżonej ustawy z art. 31 ust. 3 oraz z art. 20 i art. 2 Konstytucji;
13) art. 11 ust. 1 skarżonej ustawy z art. 47, art. 51 ust. 2, art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji;
14) art. 11 ust. 2 skarżonej ustawy oraz art. 39 skarżonej ustawy w zakresie w jakim ustala treść art. 52b ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu z art. 31 ust. 3, art. 47 oraz z art. 2 Konstytucji;
15) art. 18 ust. 2 pkt 2 w związku z art. 22 ust. 3 pkt 1 skarżonej ustawy z art. 2, art. 30, art. 32, art. 45 ust. 2 Konstytucji w związku z art. 6 i art. 14 Konwencji;
16) art. 20 ust. 1, 3, 4, 5, 5a, 6, 7 skarżonej ustawy z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 45, art. 51 ust. 4 Konstytucji w związku z art. 6 Konwencji; 
17) art. 20 ust. 1 skarżonej ustawy w związku z art. 30 ust. 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej, art. 52a pkt 5 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z art. 10 ust. 1, art. 42 ust. 3 oraz art. 45 Konstytucji w związku z art. 6 Konwencji; 
18) art. 21a pkt 2 zdanie 2 skarżonej ustawy z art. 31 ust. 3, art. 62, art. 99 oraz art. 2 Konstytucji; 
19) art. 21a pkt 3 skarżonej ustawy z art. 31 ust. 3 oraz art. 2 Konstytucji; 
20) art. 21b ust. 6 skarżonej ustawy z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2 Konstytucji oraz art. 6 Konwencji; 
21) art. 21e ust.1 oraz art. 21e ust. 3 skarżonej ustawy z art. 2, art. 4 ust. 2, art. 31 ust. 3 oraz art. 98 ust. 1, ust. 2, ust. 3 Konstytucji; 
22) art. 22 ust. 1 pkt 18 i 19 skarżonej ustawy z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 47 oraz  art. 61 Konstytucji; 
23) art. 22 ust. 3 skarżonej ustawy z art. 47, art. 51 ust. 2, art. 53 ust. 7 oraz art. 61 Konstytucji; 
24) art. 22 ust. 4 skarżonej ustawy z art. 2 Konstytucji; 
25) art. 22 ust. 5 skarżonej ustawy w związku z art. 52a pkt 8 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 42 ust. 3, art. 45, art. 47 oraz art. 61 Konstytucji; 
26) art. 29 ust. 1 oraz ust. 4 skarżonej ustawy z art. 2, art. 31 ust. 3 oraz art. 32 ust. 2 Konstytucji; 
27) art. 30, art. 31 oraz art. 33 skarżonej ustawy w zakresie w jakim nadaje nowe brzmienie art. 11 ust. 2a i art. 16 ust. 5 w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 roku o prokuraturze, art. 33a, art. 34, art. 35, art. 35b, art. 35c, art. 35d, art. 36, art. 37a, art. 37b, art. 38 zaskarżonej ustawy w zakresie w jakim nadaje nowe brzmienie art. 99 ust. 2b ustawy z dnia 16 lipca 1998 roku - Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 51 ust. 2 Konstytucji; 
28) art. 33 pkt 1 skarżonej ustawy w zakresie w jakim art. 6 ust. 3 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 roku o prokuraturze otrzymał brzmienie oraz art. 39 skarżonej ustawy w zakresie zmiany ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej poprzez dodanie art. 19 ust. 7 i 10, art. 47 ust. 4a i ust. 4b, art. 51 ust. 5, art. 52g ust. 1 i ust. 2 z art. 2, art. 10 Konstytucji oraz art. 6 Konwencji; 
29) art. 37 skarżonej ustawy z art. 54 ust. 1 Konstytucji; 
30) art. 39 pkt 2 skarżonej ustawy w zakresie w jakim nadaje treść art. 2 ust. 1 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z art. 31 ust. 3 w związku z art. 32 ust. 2, art. 44, art. 45 Konstytucji; 
31) art. 39 skarżonej ustawy w zakresie w jakim nadaje treść art. 19 ust. 10, art. 47 ust. 4a i 4b, ust. 5 oraz art. 52g ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z art. 45 Konstytucji w związku z art. 6 Konwencji oraz art. 2 Konstytucji; 
32) art. 39 skarżonej ustawy w zakresie w jakim nadaje treść art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej w związku z art. 31 ust. 2 i art. 32 ust. 2 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z art. 2, art. 45 oraz art. 61 Konstytucji; 
33) art. 39 skarżonej ustawy w zakresie zmiany ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej poprzez dodanie art. 52a pkt. 5-7 z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 42 ust. 1 i ust. 3 Konstytucji w związku z art. 6 Konwencji; 
34) art. 39 skarżonej ustawy w zakresie zmiany ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej poprzez dodanie art. 52a pkt 8 z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 42 ust. 1 i 3 Konstytucji w związku z art. 6 Konwencji; 
35) art. 39 skarżonej ustawy w zakresie w jakim określa brzmienie przepisu art. 52b ust. 1 pkt 8 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 32 oraz art. 47 Konstytucji; 
36) art. 57 ust. 1 i 2 skarżonej ustawy z art. 2, art. 14, art. 20, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2, art. 54, art. 65 ust. 1 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji; 
37) art. 59 ust. 1 skarżonej ustawy w związku z art. 52a pkt. 5-8 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z art. 2, art. 32 oraz art. 45 Konstytucji; 
38) art. 59 ust. 2 w związku z art. 59 ust. 1 skarżonej ustawy oraz art. 52a pkt 5 ustawy o Instytucie Pamięci narodowej z art. 32 Konstytucji w związku z art. 45 Konstytucji; 
39) art. 66 skarżonej ustawy w zakresie utrzymania w mocy art. 30 ustawy z dnia 11 kwietnia 1997 roku o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne z art. 2, art. 5, art. 10, art. 30, art. 32 oraz art. 178 Konstytucji; 
40) art. 67 skarżonej ustawy z art. 2  Konstytucji; 
41) art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 14 lutego 2007 roku o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów i ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w związku z art. 52c ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z art. 2, art. 30 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji; 
42) art. 3 ustawy z dnia 14 lutego 2007 roku o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów i ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z art. 2 Konstytucji;

[Wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich] 
- art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 roku o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów, w zakresie w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej za osoby pełniące funkcje publiczne z art. 2 Konstytucji oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
- art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji;
- art. 4 pkt 52 powołanej w pkt 1 ustawy z art. 2 Konstytucji;
- art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 powołanej w pkt 1 ustawy z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności;
- art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a powołanej w pkt 1 ustawy z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji; 
- art. 57 ust. 1 i 2 powołanej w pkt 1 ustawy z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 powołanej w pkt 1 ustawy z art. 180 ust. 2 Konstytucji; 
- art. 30 ust. 2 ustawy powołanej w pkt 2 z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.

Zdaniem Grupy posłów na Sejm.
W preambule  kwestionowanej ustawy w zapisie "polegające na zwalczaniu opozycji demokratycznej,  związków zawodowych, stowarzyszeń, kościołów i związków wyznaniowych, łamaniu prawa do wolności słowa i zgromadzeń, gwałceniu prawa dożycia, wolności, własności i bezpieczeństwa obywateli" zebrano stany faktyczne podlegające indywidualnemu osądzeniu i ukaraniu w państwie prawnym. Potraktowano też zbiorowo wszystkie osoby pracujące, służące czy informujące organy bezpieczeństwa jak potencjalnych przestępców, którzy muszą sami opisać swoje zachowanie i ocenić, czy miało ono charakter czynu, za który mogą ponieść konsekwencje o skutkach surowszych, niż sankcje przewidziane w prawie karnym za czyny odpowiadające wymienionym stanom faktycznym. Dokonano tym samym zabiegu niezgodnego z wymaganiami przyzwoitej legislacji w państwie prawnym. Ponadto niektóre zapisy preambuły świadczą o przyjęciu przez ustawodawcę - z założenia - obowiązywania zasady zbiorowej odpowiedzialności oraz domniemania, że każda osoba, której nazwisko znalazło się w dokumentach organów bezpieczeństwa jest winna czynów, o których mowa w powyższym zdaniu preambuły. Zdaniem wnioskodawcy zbudowanie kwestionowanej ustawy na takich założeniach przesądza o jej niezgodności z konstytucją.

Zachodzi również sprzeczność między preambułą, która stanowi o prawie do informacji o osobach, a samą ustawą, która określa zasady i tryb ujawniania informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa. Preambuła stwierdza, że ujawniane będą informacje o osobach po to, żeby nie pełniły funkcji publicznych osoby niegodne. Ustawa stanowi o ujawnianiu wyłącznie dokumentów. Powstaje więc niepewność, czy dokumenty tajnych służb traktować jako informację o osobach. W kontekście preambuły ustawa uznaje, że te materiały z mocy prawa są informacjami, czyli prawdą. Zdaniem wnioskodawcy nie istnieją powody przemawiające za stwierdzeniem, ze treści w całej rozciągłości są prawdziwe.  Dotychczasowe orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie i Sądu Najwyższego daje podstawy to twierdzenia przeciwnego.

Zaliczenie Akademii Spraw Wewnętrznych, Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk wraz z wojewódzkimi i miejskimi oraz okręgowymi urzędami kontroli, jak też Urzędu do Spraw Wyznań oraz terenowych organów administracji państwowej do spraw wyznań do katalogu organów bezpieczeństwa nie znajduje żadnej podstawy w charakterze działań prowadzonych w przeszłości przez te instytucje. Sąd Najwyższy stwierdził np., że nie można uznać Akademii Spraw Wewnętrznych za jednostkę Służby Bezpieczeństwa. Takie ustalenie listy organów bezpieczeństwa jest niezgodne m.in. z zasadą niedyskryminacji i przyzwoitej legislacji.

Zakwestionowano również przepis stanowiący, że do organów bezpieczeństwa państwa należą także organy i instytucje cywilne i wojskowe państw obcych o podobnych zadaniach. Składający oświadczenie lustracyjne może nie mieć możliwości oceny, czy organ lub instytucja w państwie obcym mają zadania podobne do organów bezpieczeństwa. Wymaga to bowiem wiedzy profesjonalnej. Tym bardziej, że adresatami tego przepisu będą także cudzoziemcy.  Zdaniem wnioskodawcy narusza to zasadę przyzwoitej legislacji.

Zawarty w ustawie katalog dokumentów organów bezpieczeństwa państwa nakazuje uznać za legalne wszystkie informacje zdobyte przez organy bezpieczeństwa. Zdaniem wnioskodawcy dopuszczalne jest rozpowszechnianie jedynie prawdy historycznej, identyfikowanej przez historyków. Nadanie informacjom przetworzonym przez Instytut Pamięci Narodowej rangi dokumentu organu bezpieczeństwa państwa jest nadużyciem.

Niejasna jest definicja współpracy z organami bezpieczeństwa państwa. Brakuje zwłaszcza warunku zgodnie, z którym współpracą nie jest współdziałanie pozorne lub uchylanie się od dostarczenia informacji pomimo formalnego dopełnienia czynności lub procedur wymaganych przez organ bezpieczeństwa. Prowadzi to do rozpowszechnienia informacji nie tylko o osobach, które rzeczywiście współpracowały, ale także o takich które godziły się wprawdzie na współpracę, ale jej faktycznie nie podjęły. Publikacja nazwiska osoby, która pełniła czynności nie mające związku z istotą służby bezpieczeństwa obok nazwisk rzeczywistych konfidentów i funkcjonariuszy jest niezgodna z konstytucją.

Sformułowanie: "jeżeli informacje przekazywane były organom bezpieczeństwa państwa w zamiarze naruszenia wolności i praw obywatela" jest zbyt ogólne. Dopuszcza bowiem zbytnią swobodę interpretacji. Daje pracownikom IPN możliwość dowolności zakwalifikowania konkretnej osoby jako współpracującej lub nie współpracującej z organami bezpieczeństwa, a w konsekwencji do decydowania o prawdziwości oświadczenia.

Zdaniem wnioskodawcy objęcie obowiązkiem złożenia oświadczenia lustracyjnego tak szerokiego kręgu osób (np. rektorów i prorektorów publicznej lub niepublicznej szkoły wyższej, dyrektorów szkół publicznych i niepublicznych, członków zarządów spółek, wydawców, dziennikarzy, pracowników nauki i szkolnictwa wyższego, adwokatów, radców prawnych, notariuszy) prowadzi do naruszenia fundamentalnej zasady, że nikt nie może być zobowiązany do dostarczania dowodów przeciw sobie w postępowaniach przed organami państwa. Ponadto lustracja zmierza do objęcia nią osób zatrudnionych w instytucjach prywatnych i półprywatnych, co jest niezgodne z celami lustracji i zasadą proporcjonalności.  

Zapisany w ustawie obowiązek złożenia oświadczenia lustracyjnego jest niezgodny z konstytucją.  Informacje zawarte w oświadczeniu lustracyjnym nie są niezbędne w demokratycznym państwie. Nie znajduje też uzasadnienia sama formuła złożenia oświadczenia. Powszechny dostęp do informacji jest bowiem możliwy w IPN. W związku z tym składanie oświadczeń jest bezcelowe i stanowi rodzaj donosu na samego siebie. Natomiast sankcja za niedotrzymanie terminu złożenia oświadczenia jest najsurowsza z możliwych - pozbawienie osoby pełnionej przez nią funkcji publicznej i możliwości wykonywania zawodu. Narusza to w bezpośredni sposób podstawowe prawa i wolności konstytucyjne.

Kwestionowane przepisy nakładają na wydawców obowiązek zbierania oświadczeń lustracyjnych od redaktorów naczelnych oraz osób kandydujących na tę funkcję. Taki obowiązek dotyczy też pracodawców w stosunku do dziennikarzy lub redaktorów naczelnych w przypadku osób niezatrudnionych na podstawie umowy o pracę i przyjmowaniu ich materiałów do druku. Zdaniem wnioskodawcy przepis ten jest niekonstytucyjny, ponieważ nakłada na osoby będące podmiotami prywatnymi obowiązki niezgodne z celami lustracji.  Obowiązki te naruszają zasady: proporcjonalności, wolności działalności gospodarczej i demokratycznego państwa prawnego.

Konsekwencją złożenia oświadczeń lustracyjnych jest zgodnie z kwestionowaną ustawą utworzenie rejestru oświadczeń lustracyjnych. Jest to niezgodne z konstytucją m.in. z tego powodu, że brak jest precyzyjnej definicji współpracy oraz brak wiedzy osoby lustrowanej o dokumentach zgromadzonych na jej temat przez organy bezpieczeństwa państwa. Publikowanie informacji o treści złożonego oświadczenia lustracyjnego w Internecie - bez wcześniejszej weryfikacji - nie służy żadnemu interesowi publicznemu, gdyż społeczeństwo nie dociera do prawdy o przeszłości, ale jedynie do pewnego wyobrażenia o tej prawdzie przedstawionego przez osobę lustrowaną.

Ponadto kwestionowana ustawa przewiduje upublicznienie oświadczeń lustracyjnych wraz z datą urodzenia i nazwiskiem rodziców. Jest to zapewne związane z zamiarem zminimalizowania pomyłek przy identyfikacji lustrowanych osób. Jednak podanie takich informacji godzi bezpośrednio w prawo do prywatności.

Kwestionowane przepisy stanowią, że sąd może wyłączyć z urzędu jawność rozprawy lustracyjnej w zakresie, w jakim mogą być ujawnione okoliczności dotyczące pochodzenia etnicznego, rasowego, przekonań religijnych, przynależności wyznaniowej, danych o stanie zdrowia czy życiu seksualnym. Nie dotyczy to jednak pracowników lub funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa. Zdaniem wnioskodawcy niejawność postępowania w tym zakresie powinna dotyczyć wszystkich osób poddanych postępowaniu lustracyjnemu, co wynika z zasady równości. Nie istnieje okoliczność na tyle poważna, żeby ich sytuację różnicować.

Osoba, której dane znajdą się na opublikowanej przez IPN liście współpracowników organów bezpieczeństwa będzie mogła negować fakt współpracy przez złożenie wniosku o wszczęcie postępowania lustracyjnego, który zostanie rozpatrzony przez sąd. Najpierw wniosek zostanie przekazany do Biura Lustracyjnego IPN w celu przygotowania postępowania. Jednak równocześnie nie został określony ani tryb, ani termin jego zakończenia i przekazania do sądu do rozpoznania. Narusza to konstytucyjną zasadę domniemania niewinności, dopóki wina nie została stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

IPN będzie łączył w sobie kompetencje prokuratorskie, funkcję decyzyjną, funkcję przygotowania i publikowania katalogów tajnych współpracowników oraz archiwalną. Takie zgromadzenie kompetencji narusza zasadę podziału i wzajemnego równoważenia się władz.

Sąd, wydając orzeczenie stwierdzające fakt złożenia zgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego, orzeka utratę prawa wybieralności w wyborach do Sejmu, Senatu i Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach powszechnych samorządu terytorialnego na okres 10 lat. Przepis ten jest niezgodny z konstytucją m.in. dlatego, że przewiduje nieproporcjonalną sankcję w stosunku do popełnionego czynu. Zgodnie z rezolucją Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy oraz wytycznymi do niej konsekwencje wynikające ze współpracy ze służbą bezpieczeństwa nie powinny trwać dłużej niż 5 lat.

Kwestionowana ustawa przewiduje, że w przypadku stwierdzenia, że osoba podejmując pracę lub służbę w organach bezpieczeństwa albo z nimi współpracując działała pod przymusem,  ten fakt zostanie podany w orzeczeniu sądu. Poza wymienieniem okoliczności przymusu w orzeczeniu sądu ustawa nie przewiduje żadnych innych szczególnych okoliczności że względu na współpracę pod przymusem. Brak precyzyjnego uregulowania sytuacji osób współpracujących przymusowo naruszą zasady proporcjonalności, równości wobec prawa, przyzwoitej legislacji oraz godność ludzką.

Wprowadzone do kwestionowanej ustawy ograniczenia możliwości wniesienia kasacji tylko przez Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich jest zdaniem wnioskodawcy ograniczenie niczym nie uzasadnionym. Kasacja powinna przysługiwać również osobie lustrowanej. Skuteczność wniesienia kasacji przez osobę lustrowaną jest zależna od decyzji tych dwóch organów. Ograniczenie tego prawa jest niezgodne z Konstytucją.   

Kwestionowana ustawa przewiduje pozbawienie pełnionej funkcji publicznej na skutek prawomocnego orzeczenia sądu stwierdzającego fakt złożenia niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego. Konstytucja przewiduje pozbawienie mandatu posła tylko w wyniku wyroku Trybunału Stanu. W związku z tym należy uznać sformułowanie, że pozbawienie osoby lustrowanej pełnionej funkcji następuje z dniem doręczenia orzeczenia sądu jest niezgodne z zasadami przyzwoitej legislacji.

Inne przepisy kwestionowanej ustawy powodują, że każdemu przysługuje prawo do informacji dotyczących członka zarządu lub rady nadzorczej osoby prawnej, która uzyskała koncesję na rozpowszechnianie programów radiowych lub telewizyjnych, a także osoby fizycznej, która uzyskała koncesję oraz członka zarządu lub rady nadzorczej wydawcy, wspólnika spółki osobowej będącej wydawcą lub osoby fizycznej będącej wydawcą oraz  redaktora naczelnego w rozumieniu Prawa prasowego. Wymienione osoby nie pełnią funkcji publicznych, dlatego nie jest zasadne udzielanie prawa dostępu do informacji zgromadzonych na ich temat każdemu zainteresowanemu.

Ustawa rażąco narusza m.in. gwarancje w zakresie prawa do prywatności, zasadę proporcjonalności w gromadzeniu danych osobowych i zakaz ujawnienia swojego światopoglądu. Nie obejmuje bowiem zakresem tzw. danych sensytywnych informacji o światopoglądzie, lecz jedynie przekonania religijne. Istnieje znaczna grupa osób, które nie posiadają przekonań religijnych, lecz są osobami bezwyznaniowymi. Ponadto nie uwzględnia konieczności ochrony takich danych jak nałogi danej osoby oraz informacji o kodzie genetycznym. Wyłącza także jakąkolwiek ochronę tzw. sensytywnych danych osobowych w stosunku do pracowników oraz funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa.

Ustawa stanowi, że każdemu przysługuje prawo dostępu do informacji zawartych w dokumentach organów państwa, znajdujących się w IPN.  Prawo stosuje się także do osób, które funkcje Prezesa Rady Ministrów i Członków Rady Ministrów pełniły od sierpnia 1989 r. Wynika zatem z tego, że prawo dostępu do informacji obejmuje także osoby, które dzisiaj nie pełnią tych funkcji. Jest to działanie prawa wstecz nie uzasadnione żadnymi okolicznościami.

Przepisy określające prawa dostępu do dokumentów odnoszą się m.in. do osób, które zajmowały kierownicze stanowiska w byłej Polskiej Partii Robotniczej i byłej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz w Zjednoczonym Stronnictwie Ludowym i Stronnictwie Demokratycznym, a także były członkami Rady Ministrów do 1989 r. Ustawa przy tym nie precyzuje, co należy rozumieć przez pojęcie kierownicze stanowiska. Jest to niezgodne z celem ustawy, w których chodzi o rozliczenie się z przeszłością w zakresie współpracy ze służbą bezpieczeństwa, a nie przedstawianie informacji o każdej możliwej osobie, która kiedykolwiek zajmowała kierownicze stanowisko w jakiejkolwiek jednostce organizacyjnej byłej PZPR czy ZSL.  

Przepisy nakazujące surowsze karanie osób zeznających nieprawdę w sprawie lustracyjnej naruszają zasadę niedyskryminacji i proporcjonalności. Nie ma bowiem żadnego uzasadnienia, żeby te osoby były karane surowiej, niż przewidują to przepisy Kodeksu Karnego. 
Wnioskodawcy kwestionują też przepisy ustawy, w zakresie w jakim wprowadzają zmiany w ustawie o prokuraturze i ordynacji wyborczej do rad powiatów i sejmików. Uzasadniają to m.in. tym, że nikt nie może być zobowiązany do dostarczenia dowodów przeciw sobie w postępowaniach przed organami państwa.

Zdaniem wnioskodawców niezgodne z zasadami przyzwoitej legislacji oraz zasadą zaufania do prawa są przepisy dotyczące prowadzenia w ramach Biura Lustracyjnego IPN czynności lustracyjnych przez prokuratorów. Prokuratorzy z jednej strony podlegają Prezesowi IPN z drugiej zaś Prokuratorowi Generalnemu, którym jest Minister Sprawiedliwości - członek Rady Ministrów. Rząd jest odbiciem politycznym większości sejmowej. Nie ma wobec tego gwarancji, że czynności prowadzone przez Biuro Lustracyjne IPN nie będą podlegały partii rządzącej. Narusza to zaufanie obywatela do władzy publicznej i prawo do sądu.

Ponadto wprowadzenie do Kodeksu Karnego przepisu penalizującego publiczne pomówienie Narodu Polskiego oraz określenie odpowiedzialności za zachowanie, którego forma nie została nigdzie zdefiniowana narusza konstytucyjną zasadę przyzwoitej legislacji. Trudno bowiem wyinterpretować, co może być uznane przez ustawowe organy ścigania za pomówienie Narodu. Zdaniem wnioskodawców sankcja grożąca za tego typu działanie narusza zagwarantowane w konstytucji m.in. wolności wyrażania poglądów, pozyskiwania i rozpowszechniania informacji oraz wolności prowadzenia badań naukowych.

W ustawie chodzi także o to, żeby byli funkcjonariusze, zeznając w procesach lustracyjnych, nie bronili swoich tajnych współpracowników, twierdząc, że fikcyjnie ich rejestrowali. Zdaniem wnioskodawców przepis ten będzie skutkował potwierdzaniem za wszelką cenę przez funkcjonariuszy prawdziwości wytworzonych dokumentów. Będą składali fałszywe zeznania by uniknąć odpowiedzialności karnej. Przepis, który pośrednio zachęca do składania fałszywych zeznań godzi w prawo osoby lustrowanej do rzetelnego procesu, a także narusza zasadę domniemania niewinności.  

Zgodnie z ustawą lustracyjną Dyrektor i prokuratorzy Biura Lustracyjnego IPN będą decydowali o zakwestionowaniu prawdziwości oświadczeń lustracyjnych i o umieszczaniu na listach współpracowników tajnych służb PRL. Sposób ich powoływania - przez Prezesa Rady Ministrów oraz Prokuratora Generalnego, czyli osoby wykonujące określone funkcje polityczne, nie daje obywatelom gwarancji ich bezstronności.

Wnioskodawca kwestionuje też przepisy, które pozwalają IPN na dowolność w decydowaniu, który dokument udostępnić , a który nie. Naruszają więc zasadę dookreśloności przepisów. IPN nie musi też podawać powodów odmownej decyzji. W ten sposób ustawa narusza prawo dostępu obywateli do dokumentów wytworzonych przez władze publiczne na ich temat, co jest niezgodne z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego.

Zgodnie z ustawą IPN będzie miał prawo do publikowania katalogów obejmujących dane osobowe, z których m.in. wynika, że ktoś był traktowany przez organy bezpieczeństwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji, zobowiązał się do dostarczania informacji organowi bezpieczeństwa państwa lub świadczenia jakiejkolwiek pomocy w działaniach operacyjnych. Zdaniem wnioskodawców publikowanie katalogów godzi m.in. w przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka.

IPN ma także możliwość publikowania katalogów zawierających dane osób na kierowniczych stanowiskach PPR, PZPR, ZSL i SD, a także członków Rady Ministrów. Zestawienie tych osób z tymi, które współpracowały ze służbami bezpieczeństwa może prowadzić do dodatkowego napiętnowania z powodu przynależności partyjnej. Jednocześnie pojęcie kierownicze stanowisko jest nieostre. Może się odnosić do stanowisk w strukturach centralnych jak i lokalnych. Stwarza to możliwość do arbitralnych decyzji IPN, kogo umieścić w katalogu, a kogo nie.

Ponadto każdy katalog zawiera informację o wyniku postępowania lustracyjnego. Jest to niezgodne z zasadą demokratycznego państwa prawnego, zasadą proporcjonalności oraz zasadą godności, gdyż pomimo stwierdzenia prawdziwości oświadczenia lustracyjnego w postępowaniu sądowym dane osobowe nie zostaną wykreślone z katalogu IPN. 

W kwestionowanej ustawie określona jest też sankcja utraty na 10 lat prawa do publikowania w mediach. Dotyczy każdego, kto spóźni się z oświadczeniem lustracyjnym. Stanowi to niedopuszczalne w demokratycznym państwie prawa bariery do swobody wypowiedzi oraz wykonywania zawodu. 

Zgodnie z kwestionowaną ustawą najpóźniej 15 września 2007 r. IPN rozpocznie publikację katalogów. Przepis ten narusza podstawowe gwarancje konstytucyjne, w szczególności zasadę domniemania niewinności.

Ponadto przepisy stanowią, że w katalogach w pierwszej kolejności zamieszcza się dane osobowe osób pełniących istotną rolę w życiu publicznym, społecznym, gospodarczym i kulturalnym. W rażący sposób narusza to m.in. zasadę równości.

Ustawa powoduje też, że prawomocne wyroki sądów lustracyjnych stwierdzające fakt złożenia przez osobę lustrowaną oświadczenia lustracyjnego zgodnego z prawdą lub też umarzające postępowania straciły moc wiążącą. Powoduje to obowiązek poddania się ponownej procedurze. Ustawodawca w nierówny sposób traktuje osoby, wobec których  zapadły prawomocne wyroki sądów lustracyjnych. Uznaje za nieważne orzeczenia stwierdzające złożenie oświadczenia lustracyjnego zgodnego z prawdą, inaczej niż te orzekające o nieprawdziwości oświadczenia. Dyskryminacja ta prowadzi do złamania jednego z podstawowych praw człowieka i obywatela tj. prawa do równego traktowania przez władze publiczne, co jest niezgodne z konstytucją.

Ponadto wnioskodawca kwestionuje nieuwzględnienie odpowiedniego okresu vacatio legis. Przygotowanie lustracji obejmującej 700 tys. osób to proces skomplikowany pod względem organizacyjnym i prawnym. 

Do ustawy dodany jest załącznik "Wykaz kategorii współpracy z organami bezpieczeństwa państwa" określający wykaz kategorii współpracy z cywilnymi i wojskowymi organami bezpieczeństwa państwa. IPN ma obowiązek zamieszczania informacji zgodnie z tym załącznikiem. Brak jest jednak definicji pojęć typu np. kontakt operacyjny, osoba zaufana, rezydent, adresówka czy żywa skrzynka, co narusza zasadę dookreśloności przepisów prawnych.  Klasyfikowanie tajnych współpracowników przy użyciu tych pojęć narusza też godność ludzką. 

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich.
Ustawa zasadniczo poszerza krąg osób pełniących funkcje publiczne, które podlegają obowiązkowi składania oświadczeń lustracyjnych. Ustawodawca poszerzając zakres podmiotowy ustawy szczegółowo wyliczył kogo należy uznać za osoby pełniące funkcje publiczne. Niektóre kategorie osób zostały wskazane w taki sposób, że powstają wątpliwości , kogo należy do nich zaliczyć. Ustawodawca zakresem podmiotowym działania ustawy lustracyjnej objął bardzo szeroki krąg osób, który nie daje się precyzyjnie i jednoznacznie ustalić. Ponadto tworząc tak szeroki katalog osób zobowiązanych do złożenia oświadczenia lustracyjnego ustawodawca nie przewidział, że doprowadzi do zagrożenia podstawowego prawa jednostki do rozpoznania swojej sprawy przez sąd w rozsądnym terminie. Zdaniem Rzecznika wprowadzenie w systemie prawnym kolejnego pojęcia "osób pełniących funkcje publiczne" narusza m.in. zasady demokratycznego państwa prawnego i reguły przyzwoitej legislacji.

Do zadań Biura Lustracyjnego IPN należy przygotowanie i publikowanie katalogów zawierających dane osobowe osób wobec których zachowały się dokumenty wytworzone przez daną osobę lub przy jej współudziale w związku z czynnościami wykonywanymi w charakterze tajnego informatora lub pomocnika z których treści wynika, że dana osoba m.in. była traktowana przez organy bezpieczeństwa jako tajny informator lub pomocnik, zobowiązała się do dostarczania informacji. Osoba, która nie zgadza się z treścią informacji zamieszczonych w katalogu może wystąpić do sądu lustracyjnego z wnioskiem o wszczęcie postępowania lustracyjnego. Zlustrowanie tak dużej liczby osób trwać będzie wiele lat. Narusza to prawo do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie.

Z ustawy wynika, że dziennikarzem jest każdy kto zajmuje się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowaniem materiałów prasowych bez względu na to, czy pozostaje w stosunku pracy z redakcją czy np. jest wolontariuszem, czy też współpracuje sporadycznie oraz czy opublikowany tekst dotyczy wydarzeń politycznych, czy jest to list do redakcji. W praktyce oznacza to, że zarówno definicja dziennikarza jak i materiału prasowego jest tak szeroka, że może dotyczyć wielu różnych stanów faktycznych. Zdaniem Rzecznika kwestionowana ustawa stwarza stan niepewności obywateli co do obowiązującego prawa i obowiązków z niego wynikających. Poprzez swoją niedookreśloność narusza zasadę demokratycznego państwa prawnego.      

Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające złożenie przez osobę lustrowaną niezgodnego z prawdą oświadczenie traktuje się jako obligatoryjny powód pozbawienia tej osoby funkcji publicznej na 10 lat. W przypadku dziennikarzy zakaz ten powoduje brak możliwości wykonywania zawodu. Zdaniem Rzecznika narusza to zagwarantowaną w konstytucji wolność słowa, co jest niedopuszczalne w demokratycznym państwie prawnym.

Ustawa nakłada też obowiązek złożenia oświadczenia lustracyjnego na pracowników naukowych, naukowo - badawczych lub dydaktycznych zatrudnionych m.in. na stanowisku profesora zwyczajnego i nadzwyczajnego.  W przypadku stwierdzenia przez sąd kłamstwa lustracyjnego lub niezłożeni w terminie oświadczenia naukowcy są pozbawienie funkcji publicznych, a zatem możliwości publikowania wyników badań przez 10 lat. Zdaniem Rzecznika stanowi to ingerencję w konstytucyjną zasadę wolności nauki i publikowania badań naukowych.

Każdy urodzony przed 1972 r., pełniący funkcje publiczną ma obowiązek złożenia oświadczenia lustracyjnego. W przypadku niezłożenia go w terminie zostaje on pozbawiony funkcji publicznej. Niezłożenie oświadczenia w terminie jest traktowane przez ustawodawcę na równi ze złożeniem oświadczenia niezgodnego z prawdą. W konsekwencji osoba, która nie złożyła oświadczenia nie może pełnić funkcji publicznej przez 10 lat. Taka konstrukcja przepisów powoduje, że w pewnych sytuacjach np. obłożnej choroby obywatele będą ponosić niezawinione konsekwencje prawne. Narusza to podstawowe prawa i wolności jednostki.

Rzecznik Praw Obywatelskich kwestionuje też ograniczenia w zakresie dostępu obywateli do dokumentów zgromadzonych w archiwach IPN. Żaden interes państwa nie może stać na przeszkodzie w realizacji konstytucyjnego prawa do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób niezgodny z ustawą. Realizacja tego prawa jest możliwa tylko w przypadku dostępu jednostki do informacji.

Rozprawie będzie przewodniczył wiceprezes TK Janusz Niemcewicz, a sprawozdawcami będą sędzia TK Zbigniew Cieślak i prezes TK Jerzy Stępień.