Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary K 18/03
Dnia 25 października 2004 r. o godz. 12.30 Trybunał Konstytucyjny rozpozna wniosek Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych w sprawie konstytucyjności niektórych przepisów ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
W dniu 28 października 2002 r. uchwalona została ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Ustawa powstała aby dostosować ustawodawstwo polskie do prawa unijnego, wprowadzającego wymóg zapewnienia, pociągnięcia osób prawnych do odpowiedzialności w zakresie enumeratywnie wymienionych czynów: oszustw, korupcji i pewnych przypadków prania brudnych pieniędzy. Zgodnie z art. 1 celem ustawy jest określenie zasad odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa (lub przestępstwa skarbowe) oraz zasad postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności. Zdaniem wnioskodawcy kwestionowana ustawa przewiduje szereg przepisów szczególnych, które naruszają istotne reguły procesu karnego oraz gwarantowane konstytucyjnie zasady.
Na mocy artykułu 3 zaskarżonej ustawy pracodawca, będący podmiotem zbiorowym podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej działającej w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego "jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową". Zdaniem wnioskodawcy zaskarżony przepis zawiera nieostre terminy, jak np. "działanie w interesie", czy "korzyści, choćby niemajątkowe", które mogą podlegać dowolnej interpretacji. Jest to niezgodne ze standardami poprawnej legislacji, przez co narusza art. 2 Konstytucji. Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych wskazuje również, że przepis ten - w zakresie w jakim dopuszcza odpowiedzialność pracodawców będących spółkami nieposiadajacymi osobowości prawnej - może prowadzić do powtórnego skazania osoby fizycznej za ten sam czyn. Wspólnik może bowiem odpowiadać za dany czyn (np. wręczenie łapówki) jako osoba fizyczna w trybie Kodeksu Karnego, a drugi raz jako wspólnik spółki w postępowaniu prowadzonym na podstawie kwestionowanej ustawy. Zdaniem wnioskodawcy przyjęcie takiej konstrukcji narusza zasadę nie karania dwa razy za ten sam czyn, wynikająca z art. 2 Konstytucji, mówiącego iż "Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym".
Na mocy artykułu 4 zakwestionowanej ustawy przewidziane są dwa postępowania karne: przeciw pracownikowi lub innej osobie fizycznej popełniającej czyn zabroniony oraz przeciw podmiotowi zbiorowemu (pracodawcy). W pierwszym z tych postępowań następuje stwierdzenie faktu popełnienia przestępstwa oraz okoliczności uzasadniających odpowiedzialność podmiotów zbiorowych. Artykuł 36 ustawy stanowi, iż orzeczenia o których mowa w art. 4 są dla sądu wiążące w postępowaniu przeciwko podmiotowi zbiorowemu. Oba postępowania są ściśle ze sobą powiązane, ale ustawa nie przewiduje żadnej możliwości obrony podmiotu zbiorowego - pracodawcy w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko bezpośredniemu sprawcy przestępstwa - pracownikowi. Tym samym pracodawca został pozbawiony prawa do obrony w postępowaniu, które może prowadzić do jego ukarania. Narusza to podstawową zasadę procesu karnego, czyli prawo do obrony (art. 42 ust. 2 Konstytucji).
Zgodnie z artykułem 5 zaskarżonej ustawy pracodawca podlega odpowiedzialności w razie stwierdzenia "co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej (.), lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą albo gdy organizacja działalności tego podmiotu nie zapewnia uniknięcia popełnienia czynu zabronionego (.)". Przepis ten wprowadza zatem odpowiedzialność opartą częściowo na zasadzie ryzyka, co stanowi rozszerzenie tradycyjnej odpowiedzialności karnej opierającej się na zasadzie winy. Zdaniem wnioskodawcy dopuszczenie możliwości pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności mimo braku winy narusza art. 42 ust. 1 Konstytucji. Konfederacja pracodawców wskazuje również, iż użyte w art. 5 zwroty mają charakter nieostry i mogą powodować dowolną interpretację przepisu, co prowadzi do sprzeczności tego przepisu z konstytucyjną zasadą pewności prawa i jego stosowania (art. 2 Konstytucji).
Wnioskodawca uważa także, że niezgodne z Konstytucją są przepisy art. 7, art. 23 i art. 40 zaskarżonej ustawy. W artykule 7 określony został sposób ustalenia wysokości sankcji, w art. 17 - 18 i art. 20 - 21 ustalono minimalne progi ich wysokości. Konfederacja Pracodawców zwraca uwagę, iż przepisy te niedookreślają w sposób dostateczny kar grożących za popełnienie czynu zabronionego, co narusza zasadę pewności prawa (art. 2 Konstytucji). Wprowadzenie drastycznych kar pieniężnych w sposób nieadekwatny do potrzeb narusza także zasadę proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji). Artykuł 23 przenosi ciężar dowodu na osobę, która dowód ten zgłasza. Zatem pracodawca zostaje zobligowany do podjęcia działań, których celem jest udowodnienie jego niewinności. Zdaniem wnioskodawcy odbiega to od ogólnie przyjętych zasad prawa polskiego, zgodnie z którymi to oskarżający powinien udowodnić winę. Przepis ten narusza zatem zasadę domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji). Zgodnie z artykułem 40 kwestionowanej ustawy "Kasacja może być wniesiona jedynie przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich". Podmiot zbiorowy nie ma zatem prawa do wniesienia kasacji, co nieproporcjonalnie ogranicza jego prawa w ramach prowadzonego postępowania sądowego, a więc jest sprzeczne z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz narusza konstytucyjną zasadę równości (art. 32 Konstytucji).
Rozprawie będzie przewodniczył sędzia TK Bohdan Zdziennicki, a sprawozdawcą będzie sędzia TK Jerzy Ciemniewski.